Lực lượng thanh tra xây dựng (TTXD) cấp quận, huyện, xã, phường, thị trấn tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh được thành lập vào năm 2007, theo Quyết định số 89/QÐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ. Lực lượng này được giao nhiều nhiệm vụ như: kiểm tra việc tuân thủ quy định về quy hoạch, thiết kế đã được phê duyệt; phát hiện, xử lý các hành vi xây dựng không phép, sai phép, lấn chiếm không gian chung. TTXD cấp phường, xã cũng được lập biên bản vi phạm, yêu cầu ngừng thi công và trình Chủ tịch UBND phường, xã ra quyết định đình chỉ thi công, phá dỡ công trình vi phạm. Tại Hà Nội, đến năm 2013, lực lượng TTXD các cấp lên tới tổng cộng hơn 1.700 người, trung bình mỗi xã có từ hai đến ba cán bộ, mỗi phường có từ ba đến bốn cán bộ, hoạt động khá hiệu quả, góp phần quan trọng vào công tác quản lý trật tự xây dựng trên địa bàn.
Do thời gian thí điểm kéo dài, trong khi Luật Thanh tra quy định TTXD chuyên ngành chỉ có hai cấp là cấp bộ và sở, thực hiện Nghị định 26/2013/NÐ-CP từ tháng 5-2013, lực lượng TTXD cấp phường, xã không còn được duy trì, TTXD cấp quận, huyện trực thuộc Thanh tra Sở Xây dựng quản lý. Sự thay đổi về tổ chức này đã bộc lộ những điểm không phù hợp tại đô thị có tốc độ phát triển nhanh như Hà Nội. Trong đó có việc phối hợp giữa Thanh tra Sở Xây dựng và chính quyền các cấp không được thông suốt. Nhiều vụ việc vi phạm trật tự xây dựng nghiêm trọng xảy ra đúng trong thời điểm này, đơn cử như công trình sai phạm số 8B phố Lê Trực cho đến nay vẫn chưa hoàn tất việc khắc phục phần sai phạm.
Trước tình hình này, ngày 20-7-2016, Hà Nội đã ban hành Quyết định số 3973/QÐ-UBND giao Chủ tịch UBND các quận, huyện, thị xã chỉ đạo, điều hành trực tiếp đội TTXD. Sở Xây dựng chịu trách nhiệm hướng dẫn về chuyên môn, nghiệp vụ; quản lý biên chế và chế độ tiền lương của lực lượng TTXD. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng, nếu chỉ giao lực lượng TTXD cho quận, huyện quản lý nhưng lại không quản về con người, không trả lương, chế độ thì rất khó xác định hiệu suất, hiệu quả công việc. Qua giám sát về thực hiện Nghị quyết của HÐND thành phố về tổng biên chế hành chính năm 2016, nhiều quận, huyện đều chung kiến nghị thành phố cần phân cấp toàn diện, thống nhất cả con người, cũng như công việc đối với lực lượng TTXD cho chính quyền địa phương.
Để tổ chức bộ máy của lực lượng TTXD hoạt động hiệu lực, bảo đảm tính thống nhất trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo điều hành, Chính phủ vừa có văn bản chấp thuận cho phép Hà Nội được thí điểm thành lập "Ðội quản lý trật tự xây dựng đô thị cấp quận, huyện". Thời gian thực hiện thí điểm trong hai năm. Dự kiến, Ðội quản lý trật tự xây dựng đô thị quận, huyện, thị xã sẽ là cơ quan trực thuộc UBND cấp quận, huyện, thị xã; có chức năng giúp Chủ tịch UBND cấp quận, huyện thực thi các quy định của pháp luật trong lĩnh vực trật tự xây dựng đô thị và các lĩnh vực khác theo quy định của pháp luật.
Hy vọng rằng, với mô hình tổ chức mới, lực lượng quản lý trật tự xây dựng đô thị sẽ hoạt động hiệu quả hơn, kiểm soát hoạt động xây dựng trên địa bàn, kịp thời xử lý các trường hợp vi phạm trật tự xây dựng, vi phạm đất đai liên quan hoạt động xây dựng, xử lý dứt điểm những vi phạm được phát hiện, đồng thời không để xảy ra vi phạm mới phát sinh trên địa bàn.
