Mục tiêu không thể thiếu của giáo dục

Ở Việt Nam hiện nay, hơn lúc nào hết, tinh thần công dân đang là điều trở nên cần thiết và là mục tiêu không thể thiếu của giáo dục.

Cùng các em nhỏ tại Thủ đô Hà Nội trải nghiệm trò chơi dân gian truyền thống. Ảnh: MỸ HÀ
Cùng các em nhỏ tại Thủ đô Hà Nội trải nghiệm trò chơi dân gian truyền thống. Ảnh: MỸ HÀ

1 Trong xã hội hiện đại, nhà nước cho dù tiến bộ đến mức nào cũng khó có thể giải quyết được mọi thứ trong đời sống xã hội, nhất là những vấn đề phát sinh, phát triển ở các địa phương, gia đình và những vấn đề đòi hỏi đến tinh thần tự giác, nỗ lực của chính từng công dân. Vì vậy, cả về mặt lý luận và thực tiễn, trong khoảng vài thập niên trở lại đây, "tinh thần công dân", tinh thần cống hiến cho xã hội, tham gia chủ động, tích cực vào các hoạt động xã hội ở mọi cấp độ, quy mô, thay vì trông chờ, ỷ lại hoặc bàng quan, vô cảm trước thời cuộc, trước những biến động và vấn đề của xã hội đã được quan tâm, coi trọng và trở thành đòi hỏi bức thiết của giáo dục.

Trong Luật Giáo dục (2019) tại Ðiều 2 "Mục tiêu giáo dục" có nêu rõ: giáo dục phải phát triển được "Ý thức công dân" ở học sinh. Tuy nhiên đáng tiếc là trong "Chương trình phổ thông tổng thể" do Bộ Giáo dục và Ðào tạo ban hành ngày 26-12-2018, "Ý thức công dân" lại không xuất hiện dưới dạng khái niệm, thuật ngữ. Những thuật ngữ có hàm nghĩa gần hoặc tương đồng như "người công dân", "phẩm chất công dân", "năng lực công dân" cũng không có trong chương trình, mặc dù trong phần trình bày về mục tiêu của chương trình phổ thông có xác định "giúp học sinh làm chủ kiến thức phổ thông, biết vận dụng hiệu quả kiến thức, kỹ năng đã học vào đời sống và tự học suốt đời, có định hướng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp, biết xây dựng và phát triển hài hòa các mối quan hệ xã hội, có cá tính, nhân cách và đời sống tâm hồn phong phú, nhờ đó có được cuộc sống có ý nghĩa và đóng góp tích cực vào sự phát triển của đất nước và nhân loại".

Có lẽ vì vậy, nên khi soi chiếu vào nội dung các môn học, nội dung sách giáo khoa của từng cấp lớp, cấp học, phương pháp dạy học cụ thể của giáo viên… ta sẽ thấy không có sự nhấn mạnh vào tinh thần ý thức công dân của học sinh và sự dẫn dắt học sinh hướng tới nó, thực hành nó.

2 Nước Nhật Bản, nơi tôi sống tám năm để học về giáo dục, đặc biệt là giáo dục môn nghiên cứu xã hội - môn học đảm nhận vai trò hạt nhân trong việc tạo nên những người có phẩm chất công dân cần thiết để xây dựng nước Nhật Bản hiện đại và có đóng góp cho thế giới - có thể cung cấp cho chúng ta nhiều thông tin về lý luận cũng như thực tiễn giáo dục hữu ích.

Về mặt lý luận, sau khi Hiến pháp Nhật Bản 1946 ra đời với ba trụ cột là hòa bình - dân chủ - tôn trọng con người, lý luận giáo dục lấy học sinh làm trung tâm, hướng đến giáo dục nên người công dân hiện đại đã phát triển rất mạnh. Dựa trên nền tảng lý luận đó ở trường học, các môn học xoay quanh việc kiến tạo người công dân được hình thành như Ðời sống (lớp 1, 2), Nghiên cứu xã hội (lớp 3-12). Ðặc biệt môn nghiên cứu xã hội lên bậc trung học cơ sở và trung học phổ thông sẽ chia nhỏ ra nhiều phân môn như Luân lý, Xã hội hiện đại, Công dân, Kinh tế - chính trị… Tất cả những môn học này đều giúp học sinh có được hiểu biết về xã hội mà các em đang sống, các vấn đề đang đối mặt từ đó suy nghĩ về nó, nâng cao nhận thức và thúc đẩy hành động giải quyết vấn đề.

Phương thức xây dựng nội dung giáo dục này rất phù hợp với triết lý giáo dục nên người công dân hành động - những người có tinh thần công dân sâu sắc.

Trong thực tiễn giờ học cũng tương tự. Chẳng hạn, giáo viên tiểu học Nhật Bản có thể nghiên cứu các báo cáo môi trường, các tờ báo của địa phương, để tổng hợp thông tin, kết hợp với điều tra điền dã thực tế, phỏng vấn người dân trong vùng nhằm xây dựng nên một chủ đề học tập kiểu "nghiên cứu trường hợp" độc đáo. Ðơn cử, họ cho học sinh điều tra, học tập, nghiên cứu về một con sông bị ô nhiễm ở địa phương dựa trên các thông tin mà giáo viên và học sinh tự tay thu thập, từ đó suy nghĩ về cách thức giải quyết ô nhiễm và tiến hành các hành động có thể làm ngay. 

Truy nguyên và nhìn xa hơn, ta cũng sẽ thấy giáo dục Mỹ và châu Âu cũng rất coi trọng giáo dục phẩm chất công dân cho học sinh ngay từ tiểu học. Năm 1990, Tổng thống George H.W.Bush (cha) và Bill Clinton - khi đó là Thống đốc bang Ankasas - những người đóng vai trò chủ đạo trong Hội nghị Thống đốc toàn Mỹ đã quyết định sáu mục tiêu lớn mà Mỹ cần phải đạt được cho đến năm 2000, trong đó có mục tiêu hình thành phẩm chất, năng lực, tri thức, kỹ năng thực tiễn để có thể thực hiện các quyền và nghĩa vụ công dân. Ðến năm 1993, chính quyền của Tổng thống Bill Clinton đã đưa mục tiêu này (Goals 2000) vào dự án Luật Giáo dục Mỹ (Educate America Act) và trình ra trước Quốc hội. Các mục tiêu được đưa vào chuẩn chương trình quốc gia và thực hiện trong các môn học từ thời Tổng thống George W.Bush (con). Các đời tổng thống sau vẫn kế tục di sản đó trong giáo dục.

3  Trong điều kiện thực tế của Việt Nam hiện tại, việc các giáo viên cùng học sinh thực hiện các giờ học công phu được xây dựng theo chủ đề, hướng vào việc tìm hiểu và giải quyết các vấn đề cấp thiết trong cuộc sống ngay ở địa phương (phân loại và xử lý rác, hạn chế và xử lý ô nhiễm nước thải sinh hoạt, bảo vệ đa dạng sinh học chống săn bắt động vật hoang dã…) là điều hoàn toàn khả thi. Các giáo viên có thể thực hiện riêng rẽ các chủ đề trong môn tự nhiên và xã hội, Ðịa lý, Lịch sử, hoặc có thể kết hợp thực hiện giáo dục tổng hợp trong hoạt động trải nghiệm, giáo dục lịch sử địa phương.

Ðó là những cơ hội để học sinh thực hành tinh thần công dân. Ðó là một trong những phương thức thực thi giáo dục hiện đại phù hợp xu hướng của thế giới. Và đó cũng là điều rất nhiều người tâm huyết với tương lai của giáo dục Việt Nam mong mỏi.