Vì thế, dù phát triển thương mại điện tử là xu hướng tất yếu trong thời đại công nghệ số, vẫn cần có các biện pháp kiểm soát chặt chẽ nhằm hạn chế những nguy cơ, biến tướng từ loại hình giao dịch này.
Khoảng 5 năm trở lại đây, việc mua bán trực tuyến (online) thông qua các sàn thương mại điện tử đã và đang trở nên phổ biến ở Việt Nam. Phương thức thanh toán nhanh gọn, linh hoạt, tiện lợi với các sản phẩm phong phú khiến người tiêu dùng ngày càng ưa chuộng hình thức mua bán này, nhất là người tiêu dùng trẻ ở các đô thị lớn. Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với nền tảng công nghệ số cũng khiến thị trường thương mại điện tử ngày càng được mở rộng với các mô hình mới, thông minh và hiệu quả hơn. Cụ thể, chỉ tính riêng 10 năm qua, thương mại điện tử tăng trưởng trung bình 20% mỗi năm. Theo thống kê của eMarketer (công ty nghiên cứu thị trường của Mỹ), doanh thu thương mại điện tử bán lẻ toàn cầu năm 2016 đạt xấp xỉ 1.915 tỷ USD với mức tăng trưởng 23,7%. Tại Mỹ, sự trỗi dậy của thương mại điện tử diễn ra mạnh mẽ và dẫn đầu thế giới, đến mức hàng nghìn cửa hàng phải đóng cửa.
Việt Nam không nằm ngoài xu hướng của thế giới khi thị trường thương mại điện tử cũng tăng trưởng nhanh chóng với hàng nghìn website mua bán trực tuyến ra đời mỗi năm. Chỉ riêng trên địa bàn TP Hà Nội, theo thống kê của Sở Công thương, tính đến hết năm 2016, đã có hơn 5.200 website thương mại điện tử của các tổ chức, cá nhân được chấp thuận đăng ký hoạt động. Theo thống kê của Cục Thương mại điện tử và Công nghệ thông tin thuộc Bộ Công thương, năm 2016 giá trị mua hàng trực tuyến của một người đạt bình quân 170 USD, doanh số thương mại điện tử bán lẻ đạt khoảng 5 tỷ USD, tăng 23% so với năm 2015.
Trên thực tế, không thể phủ nhận thương mại điện tử là một kênh hữu hiệu, mang lại lợi ích thiết thực cho doanh nghiệp cũng như người tiêu dùng, nhất là trong bối cảnh Việt Nam có tốc độ tăng trưởng kết nối di động cao nhất Đông - Nam Á, với 72% dân số từ 18 tuổi trở lên sở hữu điện thoại thông minh. Dự báo đến năm 2020, xu hướng mua bán online qua điện thoại di động sẽ càng gia tăng, vì cứ 10 người Việt Nam sẽ có đến 8 người dùng điện thoại di động. Theo Sở Công thương Hà Nội, kết quả khảo sát 1.000 doanh nghiệp trên địa bàn cho thấy có tới 61% số doanh nghiệp đã ứng dụng kinh doanh trên các mạng xã hội vì cho rằng đây là xu hướng kinh doanh hiệu quả với mức chi phí thấp. Chưa kể, để mở một “cửa hàng” online trên các mạng xã hội chỉ mất vài phút và thuận lợi trong việc nắm bắt nhu cầu, phản hồi của khách hàng. Ngoài ra, cuộc khảo sát này cũng đưa ra kết quả: 37% số doanh nghiệp cho biết doanh thu từ thương mại điện tử chiếm 16 đến 30% tổng doanh thu của doanh nghiệp, 16% số doanh nghiệp cho biết doanh thu từ hoạt động trực tuyến chiếm từ 50% trên tổng doanh thu của doanh nghiệp.
Với rất nhiều lợi thế, thương mại điện tử có xu hướng phát triển mạnh mẽ tại Việt Nam. Tuy nhiên, sự phát triển quá nhanh của loại hình giao dịch này dễ nảy sinh những biến tướng, nguy cơ, nhất là đối với người tiêu dùng. Theo dữ liệu về khiếu nại trong năm 2016 và quý I-2017 của Cục Quản lý cạnh tranh (Bộ Công thương) tình trạng vi phạm quyền lợi người tiêu dùng trong hình thức mua sắm trực tuyến diễn ra khá thường xuyên và ngày càng gia tăng. Cụ thể, khoảng 10% số vụ khiếu nại liên quan hoạt động mua bán trực tuyến, và rủi ro đều thuộc về người tiêu dùng. Trong đó, nạn hàng giả, hàng nhái, hàng kém chất lượng là một trong những nguy cơ lớn nhất. Không ít khách hàng khi nhận sản phẩm thấy khác hẳn từ hình thức đến chất lượng so với mẫu mã mà nhà cung cấp đã rao bán. Thậm chí, hàng giả, hàng nhái còn được đăng bán công khai trên một số sàn giao dịch điện tử khiến người tiêu dùng như bị rơi vào “ma trận”. Tình trạng “treo đầu dê bán thịt chó” xảy ra khá thường xuyên, khiến cho nhiều người tiêu dùng dần mất niềm tin vào hình thức mua bán online. Có trường hợp còn lợi dụng hoạt động mua bán online để lừa đảo, chủ yếu thông qua các giao dịch trên mạng xã hội như Facebook, Zalo... Chưa kể, tình trạng hàng giả, hàng nhái tồn tại khá phổ biến trên các trang thương mại điện tử không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi, niềm tin của người tiêu dùng mà còn là một trong những nguyên nhân gây kìm hãm sự phát triển của thương mại điện tử. Vì thế, dù có rất nhiều điều kiện để thương mại điện tử phát triển hiệu quả nhưng tỷ trọng thương mại điện tử trong tổng doanh thu của thị trường bán lẻ của Việt Nam mới đạt khoảng 2,8% - con số khá khiêm tốn so với mức trung bình của cả khu vực châu Á - Thái Bình Dương là 12,1%.
Thời gian qua, những vi phạm trong lĩnh vực thương mại điện tử ngày càng gia tăng. Riêng năm 2016 có gần 180 trường hợp bị xử phạt vi phạm hành chính với tổng số tiền hơn 4 tỷ đồng. Phần lớn nguyên nhân của những trường hợp bị phạt là do các trang thương mại điện tử chưa kiểm soát chặt nguồn hàng; quản lý hàng hóa từ phía đối tác bán hàng chưa nghiêm; việc quản lý hoạt động cũng còn tồn tại nhiều bất cập như: nhận thức và hiểu biết của nhiều người về thương mại điện tử chưa cao, chưa có cán bộ có trình độ cao về thương mại điện tử cũng như chống xâm phạm sở hữu trí tuệ trong môi trường thương mại điện tử... Về phía người tiêu dùng, do đặc trưng của loại hình thương mại điện tử là việc mua bán diễn ra online, không giao dịch trực tiếp cho nên rất khó có thể thẩm định đúng chất lượng sản phẩm trước khi mua hàng... Nhiều điều khoản về trả lại hàng không đúng chất lượng, mẫu mã dễ bị bỏ qua do không hiện được hết trên diện tích hạn chế của màn hình thiết bị thông minh mà người tiêu dùng sử dụng để mua sắm, nhất là điện thoại di động. Theo các chuyên gia, khi mua hàng trên mạng, người tiêu dùng rất khó phân biệt giữa trang web bán hàng được cấp phép và chưa được cấp phép, giữa loại hàng có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng và hàng giả, hàng nhái... Và việc phát hiện, quản lý, xử lý những trường hợp này hết sức khó khăn, bởi các giao dịch mà sản phẩm là hàng giả, hàng nhái thường không có hóa đơn, chứng từ cụ thể. Nhiều website, tài khoản giao dịch trên mạng xã hội chỉ là địa chỉ ảo cho nên khó kiểm soát và xử lý khi có sai phạm.
Trước thực trạng nêu trên, các cơ quan chức năng đã đưa ra và thực hiện nhiều biện pháp chống nạn hàng giả, hàng nhái trong thương mại điện tử. Tuy nhiên, hiệu quả chưa thật sự đáp ứng được nhu cầu người tiêu dùng. Ngày 27-11-2017, Hiệp hội Chống hàng giả và Bảo vệ thương hiệu Việt Nam (VATAP) và Cục Quản lý thị trường (Bộ Công thương) đã phối hợp tổ chức kỷ niệm 10 năm Ngày Phòng, chống hàng giả, hàng nhái. Động thái này cho thấy sự quyết tâm của các cơ quan chức năng trong nỗ lực ngăn chặn hàng giả, hàng nhái nói chung và trên kênh thương mại điện tử nói riêng. Trước đó, Cục Thương mại điện tử và Công nghệ thông tin đã đề nghị các thương nhân, tổ chức và cá nhân thực hiện các biện pháp kiểm tra, rà soát, gỡ bỏ các sản phẩm vi phạm trên website thương mại điện tử; triển khai các biện pháp ngăn chặn và loại bỏ các thông tin sản phẩm vi phạm pháp luật trên website thương mại điện tử hoặc ứng dụng di động...
Cục Thương mại điện tử và Công nghệ thông tin cho biết sẽ “mạnh tay” với các doanh nghiệp sở hữu sàn thương mại điện tử nếu họ không thực hiện nghĩa vụ của mình. Có lẽ, cùng với biện pháp xử phạt nghiêm khắc các vi phạm, cơ quan chức năng cũng cần công khai những trang giao dịch online bán hàng giả, hàng nhái hoặc sai phạm, thiếu địa chỉ, pháp nhân rõ ràng, có hành vi lừa đảo người tiêu dùng; tùy mức độ vi phạm có thể đóng cửa tạm thời, thậm chí nặng hơn là rút giấy phép. Bên cạnh nỗ lực của các cơ quan chức năng, về phía người tiêu dùng, Cục Quản lý cạnh tranh cũng đã đưa ra một số lưu ý trong quá trình mua sắm trực tuyến an toàn. Theo đó, người tiêu dùng nên mua hàng tại những website uy tín, được cấp phép hoạt động, có thông tin liên lạc rõ ràng (địa chỉ, số điện thoại, mã số thuế…); đồng thời tìm hiểu kỹ về sản phẩm, dịch vụ trước khi mua thông qua tìm kiếm thông tin về sản phẩm, dịch vụ trên internet như: nguồn gốc xuất xứ, tính năng, đánh giá (review) sản phẩm, dịch vụ, nhằm tránh trường hợp mua phải sản phẩm, dịch vụ kém chất lượng...
Sự phát triển của thương mại điện tử là xu hướng tất yếu. Tuy nhiên trong cuộc cạnh tranh mới này, chỉ có sự trung thực, biết giữ chữ tín, tôn trọng quyền lợi của khách hàng, mới tạo nền tảng vững chắc cho tổ chức, đơn vị, cá nhân kinh doanh thương mại điện tử tìm được chỗ đứng trên thị trường và tiếp tục phát triển.
