ÐÔNG KHÊ - một mục tiêu chỉ được xác định là nằm trong bước hai của Dự án kế hoạch sơ bộ Chiến dịch Biên giới 1950 của ta. Ðông Khê cũng là cụm cứ điểm không được đề cập trực tiếp trong bản Huấn lệnh riêng và mật (I.P.S) ngày 18-8-1950 của Tổng chỉ huy quân đội Pháp ở Ðông Dương - Tướng Carpentier, nhưng nó lại chính là "trang đầu của cuốn sổ khai tử bộ quân Pháp trên con đường 4 nổi tiếng"1.
Tại sao lại là Ðông Khê mà không phải Cao Bằng? Ðó là câu hỏi từng làm day dứt không chỉ Tướng Carpentier, mà cả Bộ chỉ huy quân Pháp ở Ðông Dương 70 năm về trước.
Bộ đội ta trong lễ xuất phát lên đường đi chiến dịch Biên giới. Ảnh tư liệu
Một quyết định nhạy bén và sáng suốt
Tháng 6-1950, Ban Thường vụ Trung ương Ðảng quyết định mở Chiến dịch Biên giới nhằm tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch; giải phóng đất đai, mở rộng và củng cố căn cứ địa Việt Bắc; mở đường liên lạc quốc tế, tranh thủ sự đồng tình ủng hộ và giúp đỡ của các nước đối với cuộc kháng chiến của nhân dân Việt Nam. Ðây là chiến dịch có quy mô lớn đầu kể từ đầu cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp; hầu hết "vốn liếng" chủ lực của ta đều được huy động cho chiến dịch (Ðại đoàn 308, Trung đoàn 174, Trung đoàn 209...). Ðây cũng là lần đầu Chủ tịch Hồ Chí Minh thân chinh ra mặt trận. Người không chỉ quyết định những vấn đề lớn và hệ trọng nhất của chiến dịch, mà còn trực tiếp đi chỉ đạo chiến dịch, động viên bộ đội, dân công, thanh niên xung phong nơi trận tuyến... Ðiều này càng cho thấy tính chất đặc biệt quan trọng của Chiến dịch Biên giới.
Trong Dự án kế hoạch sơ bộ Chiến dịch Biên giới do Tổng Quân ủy xây dựng trình Ban Thường vụ Trung ương Ðảng thì Chiến dịch Biên giới sẽ bao gồm hai bước: Bước 1: Tiêu diệt Cao Bằng và kiềm chế Ðông Khê, Thất Khê. Bước 2: Bao vây Ðông Khê, tiêu diệt Thất Khê, kiềm chế Lạng Sơn2. Ðiều đáng lưu ý là trong quá trình Dự án này hình thành thì tình hình ở phòng tuyến biên thùy Ðông Bắc của quân Pháp đã có nhiều thay đổi. Cao Bằng đã được "nâng cấp" thành một Tiểu khu tự trị (Secteur Autonome) và Ðông Khê thành một cụm cứ điểm mạnh. Các vị trí xung yếu trên đường số 4 đều được củng cố, nâng cấp thành các cụm cứ điểm kiên cố. Sở dĩ, Bộ chỉ huy chiến dịch vẫn quyết định chọn thị xã Cao Bằng làm mục tiêu cho trận then chốt mở màn Chiến dịch Biên giới vì tuân thủ Kế hoạch như đã được xác định ban đầu. Nếu trận đánh thành công với việc một thị xã sầm uất nằm ở ngay gần biên giới được giải phóng sẽ có một ý nghĩa chính trị rất to lớn và tác động mạnh đến kế hoạch phòng thủ vùng biên thùy Ðông Bắc của quân Pháp. Hơn nữa, thời điểm xây dựng kế hoạch, thị xã Cao Bằng chưa được củng cố và nâng cấp.
Trong khi cả guồng máy chuẩn bị cho chiến dịch đang được vận hành theo kế hoạch tác chiến nêu trên thì sau khi đi thị sát tình hình thực tế tại thị xã Cao Bằng về, Chỉ huy trưởng Chiến dịch Võ Nguyên Giáp đã đề nghị Ðảng ủy, Bộ chỉ huy (BCH) Chiến dịch cần nghiên cứu lại. Theo ông, điểm đột phá mở màn chiến dịch phải là Ðông Khê chứ không phải Cao Bằng, vì địch ở Cao Bằng có tới ba tiểu đoàn, còn địch ở Ðông Khê chỉ có một tiểu đoàn, nằm trong khả năng tiêu diệt của bộ đội ta lúc bấy giờ. Vả lại, nếu đánh chiếm được Ðông Khê, Cao Bằng sẽ bị cô lập và địch thế nào cũng cho quân lên ứng cứu, lúc đó ta có thể tiêu diệt chúng ngoài hệ thống công sự, giữa núi rừng trùng điệp. Như vậy, vừa "đánh điểm diệt viện"3. Ðặc biệt là nhớ lời Bác căn dặn trước khi lên đường ra trận: "Chiến dịch này hết sức quan trọng, chỉ được thắng không được thua", để bảo đảm yếu tố chắc thắng, Chỉ huy trưởng mới đi đến quyết định đề nghị Ðảng ủy, BCH Chiến dịch thay đổi mục tiêu tiến công mở màn chiến dịch là Ðông Khê thay vì Cao Bằng.
Sau khi đã bàn bạc, thảo luận và cân nhắc rất kỹ, trong đó có tham khảo cả ý kiến của Ðoàn cố vấn, Hội nghị Ðảng ủy ngày 6-8 đã quyết định thay đổi mục tiêu cho trận then chốt mở màn chiến dịch là Ðông Khê thay vì Cao Bằng như kế hoạch ban đầu. Sự thay đổi này là hoàn toàn có cơ sở khoa học và nhận được sự đồng thuận nhất trí cao trong tập thể Ðảng ủy, BCH Chiến dịch và Ðoàn cố vấn. Thực tế diễn biến chiến dịch sau đó cho thấy đó là một sự thay đổi cực kỳ nhạy bén và sáng suốt, quán triệt nguyên tắc "trận đầu cũng phải thắng", trận đầu thắng lợi sẽ có ảnh hưởng lớn đến cả chiến dịch.
Sau khi được chuẩn y, Hội nghị cán bộ chiến dịch (ngày 24 - 25-8) đã thảo luận và thông qua phương án tác chiến mới, theo đó ta sẽ tập trung lực lượng tiêu diệt cụm cứ điểm Ðông Khê để mở màn chiến dịch. Tiếp đó sẽ tập trung lực lượng lớn hơn đánh quân ứng chiến của địch rồi chuyển lực lượng xuống đánh Thất Khê.
Trước ngày nổ súng, Chủ tịch Hồ Chí Minh xuống động viên bộ đội và căn dặn: Ðông Khê không lớn nhưng rất quan trọng, vì mất Ðông Khê thì Cao Bằng hoàn toàn bơ vơ. Ðịch buộc phải cho quân ứng cứu, bộ đội sẽ có cơ hội đánh vận động... Chiến dịch Cao-Bắc-Lạng rất quan trọng, chúng ta phải quyết tâm đánh thắng trận này4. Sự chuẩn bị chu đáo cho trận đánh và sự có mặt của Chủ tịch Hồ Chí Minh ở mặt trận cũng như sự quan tâm đặc biệt của Người càng cho thấy tính chất quan trọng của trận tiến công cụm cứ điểm Ðông Khê - trận đánh then chốt mở màn Chiến dịch Biên giới.
Hình mẫu cho một phương thức tác chiến
Trận tiến công cụm cứ điểm Ðông Khê diễn ra từ mờ sáng 16 đến trưa ngày 18-9-1950. BCH Chiến dịch chủ trương tập trung một lực lượng áp đảo nhiều gấp chín lần quân địch, bao gồm hai trung đoàn 174 và 209, hai tiểu đoàn bộ binh cùng 13 khẩu sơn pháo của trung đoàn pháo 75 và lực lượng tổng dự bị làm nhiệm vụ sẵn sàng "đánh viện" của Ðại đoàn 308.... Ðây đều là những đơn vị có nhiều kinh nghiệm trận mạc và là lực lượng tinh nhuệ nhất của quân đội ta lúc bấy giờ.
Trận tiến công cụm cứ điểm Ðông Khê theo kế hoạch chỉ diễn ra trong khoảng một ngày đêm. Tuy nhiên, trên thực tế trận đánh phải kéo dài đến 52 giờ với con số thương vong cũng vượt dự kiến. Ðiều này cho thấy tính chất quan trọng và quyết liệt của trận đánh đối với cả hai phía. Ðể tiêu diệt toàn bộ cụm cứ điểm Ðông Khê, bộ đội ta đã phải trải qua hai đợt tiến công hết sức ác liệt. Ðợt 1 kéo dài từ 6 giờ sáng cho đến chập tối 16-9 trong thế trận giằng co với thương vong lớn đối với cả hai phía. Ðợt 2 bắt đầu từ 17 giờ ngày 17-9 và phải đến 10 giờ sáng 18-9, bộ đội ta mới làm chủ được hoàn toàn thị trấn Ðông Khê. Trong trận đánh mở màn này, ta đã loại khỏi vòng chiến đấu 300 quân địch, bắn rơi một máy bay, bắt sống được viên đồn trưởng và nhiều sĩ quan khác...
Cụm cứ điểm Ðông Khê đã bị san phẳng, song trận đánh vẫn chưa kết thúc. Một trong những mục tiêu đặt ra cho trận đánh này, đó là ngoài việc tiêu diệt được một số lượng lớn binh lực của địch, giải phóng Ðông Khê, còn là "khêu ngòi" để đánh quân tiếp viện của chúng. Theo phán đoán của BCH Chiến dịch, sau khi Ðông Khê bị mất, địch thế nào cũng sẽ đưa khoảng từ 2-3 tiểu đoàn lên chiếm lại tiền đồn quan trọng này, vì vậy đã giao cho Ðại đoàn 308 triển khai trận địa phục kích để đón lõng lực lượng cứu viện này. Trải qua mười mấy ngày chờ đợi, đêm 30-9, địch tung bốn tiểu đoàn Âu-Phi do trung tá Lepager chỉ huy tiến theo trục đường số 4 hòng lên chiếm lại Ðông Khê.
Trong khi đội quân do Lepager chỉ huy còn dò dẫm chưa tới được Ðông Khê thì trưa 3-10, binh đoàn Charton rút khỏi Cao Bằng. Binh đoàn Lepager nhận được lệnh tiến theo đường số 4 lên đón binh đoàn của Charton từ Cao Bằng chạy về.
Những ngày tiếp sau đó, ta đã khéo léo "dụ" được hai binh đoàn thiện chiến nhất của quân Pháp rời bỏ những nơi đồn trú kiên cố, cô lập chúng không cho hợp điểm và buộc chúng cuối cùng phải sa vào thế trận "thiên la, địa võng" do ta bày sẵn ở Cốc Xá - Ðiểm cao 477 để tiêu diệt. Ðây là một nước cờ hiểm và xuất thần nữa của Ðảng ủy và BCH Chiến dịch, một sự phát triển xuất sắc kết quả từ trận tiến công cụm cứ điểm Ðông Khê.
Với kết quả của trận tiến công cụm cứ điểm Ðông Khê, đây không chỉ là lần đầu bộ đội chủ lực của ta đã tiêu diệt gọn một cụm cứ điểm kiên cố của địch trên địa bàn đồi núi hiểm trở; chọc thủng được một trong những mắt xích quan trọng trên tuyến phòng thủ biên thùy Ðông Bắc của quân Pháp... mà lớn hơn thế, nó đã tạo ra "thời cơ vàng" để kéo quân địch ra khỏi những căn cứ đồn trú kiên cố, đến những nơi vốn là sở trường tác chiến của bộ đội ta để tiêu diệt chúng. Hay nói một cách khác, đây là một trận đánh mẫu mực cho phương thức "đánh điểm, diệt viện", được bộ đội ta áp dụng thành công trong nhiều chiến dịch sau này.
1 Lịch sử một cuộc chiến tranh bẩn thỉu, Nxb QÐND.H.1979. T.1. Tr.643.
2 Trần Trọng Trung: Từ hang Cốc Bó đến dinh Ðộc Lập. Nxb QÐND.H.2010. Tr.322
3 Võ Nguyên Giáp; Tổng tập Hồi ký. Nxb QÐND.H.2010. Tr.642.
4 Võ Nguyên Giáp; Tổng tập Hồi ký. Sdd. Tr.639, 640.
