Câu hỏi từ Cổ Loa

Loay hoay chờ… quy hoạch

Cổ Loa được công nhận là Di tích Quốc gia từ năm 1962, đến năm 2012 thì quần thể này được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt, có giá trị về lịch sử, kiến trúc nghệ thuật và khảo cổ. Trong suốt thời gian ấy cho đến những năm gần đây, công tác quản lý khu di tích này vẫn còn rất nhiều bất cập. Trước năm 1995, Cổ Loa được quản lý bởi chính quyền địa phương, sau đó được chuyển qua nhiều đơn vị quản lý. Từ Ban Quản lý Di tích - Danh thắng đến Trung tâm Bảo tồn di tích Cổ Loa - Thành cổ Hà Nội (hiện là Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội), nhưng phụ trách trực tiếp lại chỉ là một tổ thuộc cấp phòng với quyền hạn khiêm tốn. Đến năm 2014, Ban Quản lý khu di tích Cổ Loa mới được thành lập, là đơn vị hành chính cấp 2 trực thuộc Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội. Sau hai năm được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quy hoạch tổng thể Khu di tích Cổ Loa thành Công viên Lịch sử - Sinh thái - Nhân văn với tỷ lệ 1/2000.

Tuy nhiên, theo ý kiến các nhà khoa học, để thực hiện quy hoạch này thì phải có quy hoạch chi tiết 1/500 mới có cơ sở cắm mốc bảo vệ di tích.

Trong khi chờ quy hoạch chi tiết 1/500, thì Khu di tích đang bị xâm hại nghiêm trọng, người dân canh tác nông nghiệp cả trên tường thành, nuôi cá dưới hào, những hộ dân ở sát chân Thành cổ thậm chí đã được cấp sổ đỏ do sinh sống nhiều đời trên khu vực này. Một số đoạn trên mặt thành biến thành đường nhựa cho xe cơ giới qua lại... Vòng Thành Nội đã gần như mất đi toàn bộ hình dáng, chỉ còn sót lại một vài ụ đất rải rác. Nhiều đoạn hào trong Thành Nội cũng bị lấp để xây nhà và làm đường, hoặc bị cây và cỏ dại mọc um tùm. Bên cạnh đó, hai vòng Thành Trung và Thành Ngoại dù vẫn còn nguyên đường nét nhưng không còn giữ được độ cao như trước (chiều cao gốc của thành từ 7 đến 8 m, có nơi lên tới 10 m nhưng giờ đây chỉ còn 3 m trở xuống, có nơi chưa đầy 1 m), nhiều đoạn hào được trưng dụng làm diện tích trồng lúa. Di chỉ Đồng Vông trên doi đất bên sông Hoàng vốn có tầm quan trọng đặc biệt, thể hiện các giai đoạn khảo cổ học phát triển liên tục từ Phùng Nguyên đến Đông Sơn đều đang đứng trước nguy cơ bị xóa sổ bởi các công trình dân sinh.

Xác định lại quan niệm bảo tồn

Những vi phạm đang diễn ra hằng ngày và đã tồn tại từ lâu, song Ban Quản lý Khu di tích Cổ Loa chỉ có chức năng “kiểm tra, phát hiện và báo cáo” mà không được phép xử phạt. Ông Lê Viết Dũng, Phó Ban Quản lý (phụ trách) cho biết: Ban Quản lý chỉ được phép phụ trách “vùng lõi” thuộc khu vực Thành Nội, với các địa điểm như Đền Thượng thờ An Dương Vương, Giếng Ngọc, đình Ngự Triều, am thờ Mỵ Châu,... cùng vài khu đất gần trụ sở làm việc với tổng diện tích khoảng 4 ha. Trong khi, toàn bộ Khu di tích Cổ Loa rộng gần 900 ha và ba vòng thành đất do chính quyền địa phương và người dân quản lý, lại với quan điểm như đất đai thông thường, không phải đất di tích.

Sốt ruột với tình trạng xâm hại di tích, PGS, TS Nguyễn Văn Huy đặt vấn đề cần xác định lại “vùng lõi” cho phù hợp thực tế với quần thể di tích đặc biệt này. Ông đặt câu hỏi: “Vấn đề ở đây là quan niệm quản trị Cổ Loa như hiện nay đã đúng chưa? Cách quản trị khu vực bảo vệ đang quá ưu tiên vùng lõi ở vòng Thành Nội với các di tích đình, đền, am, giếng phải chăng là quá máy móc, đã phù hợp với di tích có đặc điểm riêng này chưa?”. Nêu giải pháp, PGS, TS Nguyễn Văn Huy nhấn mạnh: “Di tích Cổ Loa rất khác các di tích khác. Cổ Loa là ngôi thành, và cái giá trị nhất chính là ba vòng thành. Theo tôi ba vòng thành này đều có giá trị lịch sử ngang bằng nhau. Không chỉ có thế, nói đến Cổ Loa còn phải đề cập đến cả hào và sông Hoàng nữa”. Nếu được quan tâm bảo tồn và phát huy đúng cách, Cổ Loa có thể trở thành điểm du lịch hấp dẫn bậc nhất của Thủ đô.

Đề xuất giải pháp, TS Nguyễn Thị Hậu, Phó Tổng Thư ký Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam cho rằng, với Khu di tích Cổ Loa, thì vai trò của Nhà nước rất quan trọng, và cần theo xu hướng “bảo tồn từ trên xuống” bởi nhiều yếu tố tác động đến bảo tồn liên quan cơ chế chính sách và quản lý Nhà nước. Song, về lâu dài, để bảo đảm tính bền vững cũng cần có sự tham gia của cộng đồng theo xu hướng “bảo tồn từ dưới lên”, bởi chỉ có cộng đồng, các cá nhân, các tổ chức xã hội mới có đủ nguồn lực để bảo tồn được di sản cũng như giúp cho di sản thật sự sống động và phát huy được giá trị văn hóa vững bền với thời gian.