Từ “văn, báo bất phân”…
Trong quá trình lên lớp, nhiều câu hỏi từ phía sinh viên được đặt ra. Thí dụ: Vẫn thấy không ít các nhà báo không học ngành báo chí ngày nào mà họ vẫn làm báo, vẫn trở thành nhà báo giỏi? Viết văn và làm báo có hỗ trợ nhau không hay triệt tiêu nhau? Điểm khác biệt quan trọng nhất giữa những người được đào tạo báo chí và những người làm báo không được đào tạo là gì?...
Thì ra, để trả lời được cho ngọn ngành những câu hỏi này không hề dễ dàng!
Có một quan sát cho thấy từ giai đoạn khởi thủy đến năm 1945, trong nền báo chí Việt Nam, đội ngũ những người làm báo, hầu hết đồng thời cũng là các nhà văn, hoặc các nhà văn hóa. Kể từ thời Trương Vĩnh Ký trở đi, qua Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh, rồi đến những tên tuổi lớn trong làng báo Việt Nam như Vũ Đình Chí, Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố, Vũ Bằng và rất nhiều người khác, đều cùng lúc “song kiếm hợp bích” báo chí, văn chương và cả hai lĩnh vực đều nổi tiếng. Vũ Trọng Phụng trở thành “Ông vua phóng sự đất Bắc”, Vũ Bằng là “một nhà báo kiệt hiệt” (Tô Hoài); Ngô Tất Tố một cây bỉnh bút (biên tập viên) xuất thân Nho học mà không thua kém bất cứ nhà báo Tây học nào… Các nhóm văn chương, báo chí, xuất bản lúc bấy giờ như Tự lực Văn đoàn, Nhà xuất bản Tân Dân… đều cùng một lúc làm báo viết văn song toàn cả.
Trước năm 1975, ở miền bắc, ngoài một cơ sở đào tạo báo chí duy nhất là Trường Tuyên huấn T.Ư (nay là Học viện Báo chí và Tuyên truyền), có thêm hai nơi đào tạo các cây bút làm báo đó là Khoa Văn Trường đại học Tổng hợp và Khoa Văn, Trường đại học Sư phạm Hà Nội.
Ngày đó, báo chí và văn chương gắn bó khăng khít đến nỗi có người gọi là “văn, báo bất phân”. Điều này không chỉ được thể hiện trong đội ngũ những người làm báo, mà còn thể hiện ngay trong cách tác nghiệp, trong cấu trúc, ngôn ngữ, giọng điệu của mỗi bài báo. Tình trạng này kéo dài cho tới những năm đầu thế kỷ 21 mới bắt đầu dần thay đổi.
Tôi thường nói với sinh viên: Các bạn không nên nghĩ như ai đó cho rằng nếu theo con đường sáng tác văn chương mà viết báo thì sẽ làm hỏng ngòi bút văn chương. Nghĩ thế là nghĩ hẹp. Bao nhiêu tên tuổi lớn trên thế giới cũng như trong nước đã chứng minh ngược lại định kiến này. Họ đều là những nhà báo lớn, đồng thời là những nhà văn xuất sắc. Ngay trong đời sống báo chí, văn chương ngày hôm nay, cũng dễ dàng tìm ra không ít các trường hợp người viết tung hoành trên cả hai lĩnh vực này rất thành công.
Nhìn từ phía viết văn, nghề báo giúp cho người làm văn chương có một cảm quan hiện thực bén nhạy, tinh tế, sự dấn thân mạnh mẽ, vốn liếng ngôn từ sống động, cập nhật, hiện đại; một tinh thần trẻ và năng động. Nhìn từ phía nghề báo, năng lực văn chương giúp cho người làm báo kỷ luật ngôn ngữ cao độ, khả năng liên tưởng dồi dào, lối viết biến hóa và linh hoạt, ý thức về cái tôi phong cách của người cầm bút thường trực; và nhất là khát vọng sáng tạo những tác phẩm có sức sống lâu bền với cuộc đời.
Vậy là hai lĩnh vực báo chí và văn chương không hề loại trừ nhau, chỉ có hỗ trợ lẫn nhau, tôn vinh và làm giàu có cho nhau mà thôi. Trong nghề báo, ai có năng khiếu văn chương, họ sẽ tìm đến những đề tài, thể loại có khả năng phát huy hết thế mạnh ở họ, thí dụ như phóng sự chân dung, tản văn, ghi nhanh... Còn nếu ai đó ông trời không cho năng khiếu văn chương, thì lại xông vào các đề tài, thể loại thông tấn mạnh về tính vấn đề, thông tin, chi tiết… Sinh thời, nhà văn Tô Hoài có kể rằng để viết được tiểu thuyết Tuổi trẻ Hoàng Văn Thụ, ông phải đi điền dã thực tế tám tháng. Khi về ông viết gần chục bài báo trước đã, sau rồi ông mới ngồi viết tiểu thuyết. Ông bảo, với ông không nên có sự phân biệt giữa ký báo chí và ký văn học, vẫn chất liệu ấy, khi cần thì viết báo, lúc khác lại viết văn, miễn là phải hiểu được đặc trưng của mỗi loại hình; chứ tránh viết báo ra văn và viết văn… ra báo.
 |
… đến tích hợp công nghệ và xu hướng
Bây giờ tình hình có khác đôi chút.
Khoảng từ năm 2000 đến nay, báo chí Việt Nam phát triển mạnh mẽ cả về số lượng, loại hình lẫn chất lượng theo đà hội nhập với báo chí và truyền thông quốc tế, trong bối cảnh in-tơ-nét và công nghệ kỹ thuật số toàn cầu phát huy vai trò quan trọng. Chính vì thế, báo chí dần dần tách ra thành một lĩnh vực độc lập, đặc thù, với những yêu cầu và đòi hỏi riêng, đến nỗi các thế hệ làm báo trước đây không ít người cảm thấy “hụt hơi”, không theo kịp, và nếu muốn theo kịp cần phải học/tự học công nghệ làm báo hiện đại.
Tuy nhiên, báo chí hiện đại không đào thải văn chương, mà vẫn sử dụng văn chương và tích hợp văn chương theo cách khác so với trước kia. Người viết văn mà đi làm báo hôm nay đang tự làm mới mình bằng công nghệ, ý thức nhập cuộc với một tinh thần công dân cao, bằng cả lối viết tốc độ, năng động, biến hóa đầy cá tính. Người làm báo hôm nay muốn kiêm thêm viết văn, cũng lại phải biết các xu hướng, lý thuyết văn chương hiện thời trong nước và thế giới, nhất là bạn đọc cần gì, xã hội cần gì?...
Dễ chỉ ra những tên tuổi cùng một lúc hoạt động cả hai lĩnh vực văn chương, báo chí, họ đảm nhiệm tốt vai trò nhà văn đồng thời là nhà báo. Ngoài việc đang là những nhà văn sung sức, có đóng góp cho nền văn học trẻ nước nhà, họ còn là những nhà báo chững chạc, lành nghề, đó là những gương mặt: Nguyễn Thế Hùng, Đỗ Tiến Thụy, Di Li, Đoàn Văn Mật, Hoàng Chiến Thắng, Phong Điệp, Khúc Hồng Thiện, Lữ Thị Mai, Du Nguyên, Đinh Phương, Đỗ Doãn Phương… và nhiều gương mặt khác.
Dĩ nhiên, muôn đời vẫn thế, sản phẩm cuối cùng vẫn cứ phải văn ra văn, báo ra báo!
 |
Một số nhà báo - nhà văn trong một chuyến tìm hiểu thực tế.
