Về nguyên tắc, khi các quan hệ xã hội đã mở rộng, nâng cao cả tính chất và loại hình thì đồng thời con người cũng phải mở rộng, nâng tầm phẩm chất, nội lực văn hóa của chính mình để đáp ứng yêu cầu mới trong ứng xử. Thực tiễn cho thấy, thực hiện nguyên tắc đó như thế nào vừa phụ thuộc vào tất yếu khách quan của quá trình phát triển, vừa phụ thuộc vào vai trò chủ quan của con người. Và khi nhận xét rằng văn hóa ứng xử ở Việt Nam đang phát lộ nhiều dấu hiệu tiêu cực, nếu không kịp thời điều chỉnh, chúng ta có thể sẽ phải trả giá đắt trong cả hiện tại và tương lai, thì cần xem xét một cách toàn diện.
Với ứng xử văn hóa trong gia đình, khó có thể phủ nhận một sự thật là đã và đang có không ít bậc cha mẹ sao lãng vai trò nêu gương, chưa coi gia đình là “bệ phóng văn hóa” đưa con cái đến với xã hội. Với một số gia đình nghèo, khi cha mẹ bị cuốn vào cuộc mưu sinh thì rất dễ trễ nải trong dạy bảo con cái về văn hóa ứng xử. Trong khi đó, một số gia đình giàu có lại coi ứng xử theo lối trọc phú của cha mẹ, coi sự đáp ứng một cách vô nguyên tắc các nhu cầu của con cái là cách thức thể hiện gia thế, đẳng cấp hơn người. Đồng thời, nhất là ở đô thị, một số gia đình hầu như thả nổi con cái với smartphone, máy tính, sau bữa cơm tối là con cái liền rút vào cố thủ trong phòng riêng… Để rồi khi quan hệ cha mẹ - con cái vận hành lỏng lẻo thì việc đào luyện, thu nạp các khuôn mẫu ứng xử ít được coi trọng; khi trưởng thành và tham gia hoạt động xã hội, người con hoặc thiếu tỉnh táo khi cần phải lựa chọn ứng xử phù hợp; hoặc ứng xử theo ý muốn, sở thích chủ quan và ích kỷ của cá nhân; hoặc sử dụng thái độ, hành vi, ngôn từ “phản văn hóa” ứng xử với người khác… Vì thế như tiền nhân đã nói “tiên trách kỷ, hậu trách nhân”, trước khi cố gắng tìm nguyên nhân từ ngoại cảnh, hoặc nỗ lực truy nguyên từ kinh tế thị trường, mỗi người cần xem lại chính mình để nhận chân vấn đề, tự nhận biết bản thân đã thực sự nêu gương trong ứng xử văn hóa hay chưa, đã làm gì để con em nhận thức được rằng, muốn ứng xử một cách có văn hóa trong xã hội, trước hết mỗi người phải là con người văn hóa. Thiết nghĩ phải có lý do nào đó để trong văn hóa dân gian lại xuất hiện câu văn vần “Ngày xưa “chị ngã em nâng” - Còn giờ chị ngã em đần mặt ra”. Từ đó liên tưởng đến video-clip có chị phụ nữ ứng xử vừa thô bỉ, vừa điêu toa giữa nhà ga sân bay Tân Sơn Nhất ngay trước mặt đứa con còn nhỏ; rồi nhớ video-clip nữ sinh đánh nhau, ông bố đập tan mâm cơm đang ăn trước mặt vợ và ba con nhỏ; rồi chị họ bạo hành em tới 125 roi còn xát muối ớt vào vết thương; rồi xả rác bừa bãi, nói năng tục tĩu giữa đám đông,… cùng rất nhiều hành vi ứng xử tiêu cực, phản văn hóa đã và đang diễn ra. Tại sao trong xã hội xuất hiện các hiện tượng như vậy? Để trả lời, chắc chắn có các lý giải sâu sắc, hữu lý hơn, ở đây chỉ đề cập vai trò của các bậc cha mẹ trong gia đình; bởi khi cha mẹ còn đau lòng, xấu hổ vì ứng xử thiếu văn hóa của con cái thì chúng ta vẫn có cơ sở để tin tưởng, hy vọng.
Nhìn từ quá khứ, dường như xưa kia tiền nhân đã nhận biết về hiện tượng cha mẹ lạm dụng vai trò trong gia đình để tổng kết nên câu nói: “Muốn nói ngoa làm mẹ cha mà nói”. Đó là cảnh báo để khi dạy dỗ con cái không tự đẩy vào tình thế “nói ngoa” (nói sai, không đúng sự thật, phóng đại tùy tiện). Và quả thật, có điều gì đó không thể hiểu được khi một số cha mẹ muốn con nên người nhưng chính họ lại hỗn hào với người sinh ra mình rồi văng tục, chửi bậy trước mặt con cái, bê tha rượu chè, lười nhác, gây áp lực buộc con cái phải học hành trong khi hầu như không cầm tờ báo, quyển sách để đọc như đáp ứng nhu cầu thiết thực? Cũng không hiểu họ nghĩ gì khi quan hệ với láng giềng, với cộng đồng có điều không vừa ý là long sòng sọc chửi bới, thượng cẳng tay hạ cẳng chân? Muốn tận mắt chứng kiến thói ích kỷ của nhiều bậc cha mẹ, hãy đến các cổng trường lúc giờ tan học. Đó là khi phụ huynh chen vai hích cánh lèn chặt lối ra vào, để đón được con mình, họ không ngại chen lấn, xô đẩy hàng trăm đứa trẻ còng lưng đeo ba lô sách vở, mồ hôi nhễ nhại len lỏi giữa xe máy, ô-tô xả khói khét lẹt. Đón được con, có vị phụ huynh nổ máy xông ra, vừa bóp còi inh ỏi vừa văng tục. Rồi đi đường gặp đèn đỏ, có phụ huynh thản nhiên vượt qua, mặc đứa con ngồi sau đã được thầy cô dạy gặp đèn đỏ phải dừng lại, họ đặt con trước hai sự lựa chọn: theo lời dạy dỗ của thầy cô, hay theo hành động của cha mẹ? Cũng cần đề cập tình trạng một số vị phụ huynh lên mạng xã hội là văng tục, chửi bậy, dậm dọa, tán chuyện bậy bạ,… và nếu con cái đọc những gì họ viết trên mạng thì sẽ nghĩ về cha mẹ ra sao? Rồi nữa, không có gì bảo đảm anh em kiện cáo, đánh nhau, đâm chém lẫn nhau vì gia sản cha mẹ để lại, rồi mánh mung, lừa đảo, làm hàng giả, nhận tiền hối lộ,… diễn ra trong gia đình lại không có tác động tiêu cực đến nhận thức của con cái, để con cái mặc nhiên thu nạp, để khi lớn lên sẽ thiếu cân nhắc trước khi ứng xử với người khác, và nối dài sự sai trái của cha mẹ? Nên có thể nói, vì sự thiếu quan tâm, vô trách nhiệm, thiếu ý thức nêu gương của nhiều người lớn mà nhiều thái độ, hành vi, ngôn từ phản văn hóa đã và đang được phô diễn, phóng chiếu một cách không giới hạn trong sinh hoạt hằng ngày của không ít gia đình Việt Nam. Nghĩa là ngay từ đầu, một bộ phận giới trẻ hầu như chưa được dạy bảo, chỉ dẫn hướng đến hành vi ứng xử có văn hóa, mà bị cuốn theo thái độ, hành vi, ngôn từ phản văn hóa. Những người lớn vô trách nhiệm ấy, các thanh thiếu niên chưa được gia đình dạy bảo tử tế ấy, đã ứng xử trong xã hội theo thói quen xấu, vì vô ý thức, vì lợi ích, sở thích hẹp hòi của cá nhân mà ứng xử bất chấp kỷ cương xã hội, quy định nghề nghiệp... Dù lâu dài, khó khăn thì cộng đồng vẫn cần giúp họ thay đổi nhận thức, sử dụng chuẩn mực, tiêu chí văn hóa, văn minh để giải quyết các ứng xử xã hội.
Xã hội đã và sẽ tiếp tục phát triển, mức sống đã và sẽ tiếp tục nâng cao, nhưng điều đó sẽ giảm thiểu ý nghĩa nếu tình trạng vô cảm, bất nhẫn, và thói ích kỷ lên ngôi trong sinh hoạt xã hội tới mức lấn át các ứng xử có tính nhân văn. Đáng lo ngại là tại một số làng xã, nơi hàng nghìn năm qua từng góp phần quan trọng bảo lưu và truyền bá nhiều giá trị tích cực của văn hóa dân tộc, dường như khi các bức tường gạch cắm mảnh thủy tinh lởm chởm thay thế “giậu mồng tơi xanh rờn”, và khi ở vùng đô thị, người sống trong các ngôi nhà, căn hộ cửa đóng then cài, tháng đôi ba lần gặp người nhà bên chỉ gật đầu chào, thì tình làng nghĩa xóm, quan hệ láng giềng đã phát lộ dấu hiệu suy giảm? Nhìn rộng ra, những dấu hiệu như vậy cũng xuất hiện trong nhiều quan hệ xã hội khác. Ai đó có thể coi sự suy giảm là hệ lụy từ một số tiêu chí ứng xử truyền thống không còn phù hợp, hoặc xã hội chưa xác lập được hệ tiêu chí, chuẩn mực tương ứng sự chuyển dịch của những kiểu loại quan hệ xã hội mới,… thì căn nguyên vấn đề vẫn là sự lơi là trong giáo dục nhận thức về ứng xử văn hóa trong gia đình, một số cha mẹ chưa quan tâm chuẩn bị và đặt con cái lên “bệ phóng văn hóa” đến với xã hội. Vẫn có một số cha mẹ chú ý dạy dỗ con cái, nhưng vì quá coi trọng dạy dỗ ứng xử trên phương diện đạo đức, chưa coi trọng dạy dỗ ứng xử trên phương diện pháp luật, nên hệ quả của sự phiến diện là lúc trưởng thành, một số người con lại nhầm lẫn, sử dụng tiêu chí, chuẩn mực ứng xử duy tình trong gia đình, họ hàng, làng phố để ứng xử với quan hệ pháp lý, dẫn tới vi phạp pháp luật, coi thường các khuôn mẫu, chuẩn mực văn hóa trong khi ứng xử ở nơi công cộng.
“Viên gạch” đầu tiên đặt nền móng cho ứng xử văn hóa của cá nhân bao giờ cũng bắt đầu từ “lò” đào luyện văn hóa ứng xử là gia đình. Nếu ngay từ nhỏ mỗi người được đào luyện một cách nghiêm túc, thì lớn lên, họ sẽ có nhận thức nghiêm túc, tạo lập được nền tảng cơ bản để khi ứng xử trong xã hội sẽ đáp ứng được các yêu cầu của văn hóa; còn nếu quá trình đó thiếu hụt, khiếm khuyết, thì cá nhân rất khó có thể tự giác thu nạp, thực hành ứng xử theo khuôn mẫu, chuẩn mực văn hóa được cộng đồng xác định. Ngày nay, sự phát triển xã hội đã làm cho “tập” vai trò xã hội của mỗi người trở nên đa dạng, sinh động hơn, đồng thời đòi hỏi “tập” tiêu chí, chuẩn mực văn hóa trong ứng xử xã hội của họ phải được củng cố, bổ sung, nâng cao, mở rộng,… để đáp ứng tốt nhất đòi hỏi của tính văn hóa khi ứng xử trong đời sống, công việc, các phương tiện truyền thông, truyền thống lịch sử… Tất nhiên, nhà trường, xã hội và các tổ chức, thiết chế liên quan có vai trò riêng, nhưng trong gia đình, các bậc cha mẹ vẫn cần dành thời gian dạy dỗ và thực sự là tấm gương về văn hóa ứng xử để con cái noi theo. Đặc biệt, cần nhận thức rằng ứng xử văn hóa trong xã hội là một hệ thống đồng bộ, vừa ứng xử về đạo đức, vừa ứng xử theo yêu cầu pháp luật, vừa ứng xử theo quy định của tổ chức, đơn vị, nghề nghiệp, cộng đồng,… mà mỗi người là thành viên. Từ đó các bậc cha mẹ cần chỉ dẫn các nguyên tắc cơ bản giúp con cái khi trưởng thành có ý thức trau dồi, tuân thủ các tiêu chí, chuẩn mực mới để có thể ứng xử một cách có văn hóa. Tóm lại, nếu được chuẩn bị, dạy dỗ chu đáo về ứng xử văn hóa trong gia đình, mỗi người sẽ có các tiền đề cơ bản để tiếp tục ứng xử văn hóa trong xã hội. Nói cách khác, ứng xử văn hóa trong xã hội chỉ có thể tồn tại, phát triển khi văn hóa ứng xử trong gia đình luôn được chú trọng, trở thành ý thức tự giác của mọi thành viên.
