Giữ then trong đời sống

Nhìn Xuân Bách với khuôn mặt trắng trẻo, dáng vẻ thư sinh, không ai nghĩ anh là một nghệ nhân hát then có tuổi nghề đã hơn 20 năm. Sinh năm 1989, Bách hiện là giảng viên Trường cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Việt Bắc.

Nghệ nhân Xuân Bách (bên phải) trong một tiết mục trình diễn then tại Làng văn hóa du lịch các dân tộc Việt Nam.
Nghệ nhân Xuân Bách (bên phải) trong một tiết mục trình diễn then tại Làng văn hóa du lịch các dân tộc Việt Nam.

Chàng trai người dân tộc Nùng sinh ra và lớn lên từ đồng lúa Thất Khê (Tràng Định, Lạng Sơn) quê hương của điệu then Tò Mạy nổi tiếng. Người có ảnh hưởng lớn nhất đối với anh chính là mẹ của anh và nghệ sĩ Phan Thị Điệu của Đoàn Nghệ thuật Lạng Sơn. Nhờ có người mẹ ruột và “mẹ nghề” ấy, Bách được sống trong không khí linh thiêng của then cổ và sự dìu dặt của then mới.

Then là loại hình dân ca đặc biệt, đòi hỏi người thực hành phải vừa hát lại vừa tự đệm đàn cho mình theo bài bản và lề lối của từng vùng miền. Ngôn ngữ Tày hiện nay đã mai một rất nhiều nên để đàn và hát sao cho ra cái hồn, cái chất của then không hề đơn giản. Xuân Bách luôn trăn trở, là người thầy giáo, anh phải tìm ra phương pháp giảng dạy mới sao cho sinh viên tiếp thu một cách hiệu quả nhất. Anh vừa dạy hát, đàn, lại vừa dạy kèm cả ngôn ngữ cho học trò. Nhận thức được trải nghiệm luôn là yếu tố quan trọng trong trao truyền tri thức nên anh thường xuyên cho các em trải nghiệm không gian then thực thụ thông qua các chuyến thực tế tại bản làng.

Xuân Bách còn tâm huyết tham gia giảng dạy ở CLB then Cẩu Pung nơi quê nhà. Với 170 hội viên, sinh hoạt ở bốn xã, thị trấn của huyện Tràng Định, Cẩu Pung đang là một trong những “địa chỉ đỏ” bảo tồn then hiệu quả hiện nay. Suốt 5 năm qua, bằng nỗ lực không ngừng nghỉ của anh cùng một số nghệ nhân khác, các làn điệu dân ca rất cổ như hát Tào, hát Mo, hát sliên, nàng hai, khóc tang lễ, hát phường lợi... được đưa lên sân khấu và được giới chuyên môn đánh giá cao. Nhiều hội viên đã phát huy khả năng của mình và trở thành các nghệ nhân có tiếng như Nghệ nhân Ưu tú Thúy Bông, nghệ nhân Đoàn Bích Khê…

Một trong những sự kiện lớn của then mà Xuân Bách được tham dự là vào năm 2017, anh và một số người như: NSND Triệu Thủy Tiên, Nghệ nhân Nhân dân Nông Thị Lìm, các nghệ nhân Nguyễn Văn Thọ, Chu Văn Minh và Nông Công Nam được Viện Văn hóa thế giới Paris (Cộng hòa Pháp) mời tham gia chương trình “Le then des Tày et Nùng” trong Lễ hội Âm nhạc thế giới. Sau lần “xuất ngoại then” ấy, anh mong muốn sẽ có dịp lại được đem then đi trình diễn ở các nước khác.

“Tôi nghĩ thông tin đại chúng, internet và mạng xã hội chính là phương tiện hữu hiệu nhất để lan tỏa then. Bằng chứng là hiện nay một số hội nhóm trên facebook như “Đam mê hát then, hát cho nhau nghe” với hơn 2.000 hội viên đang làm rất tốt công tác quảng bá then. Năm 2018, khi chúng tôi tổ chức chương trình diễn xướng then “Câu then Việt Bắc” tại Hà Nội gây được tiếng vang lớn cũng chính nhờ nhóm “Đình làng Việt” kết nối”, Xuân Bách chia sẻ.