Trên bờ suối, các cây cổ thụ cao vút, tỏa bóng mát che cho lòng suối khỏi cái nắng rát của buổi chiều mùa khô. Thỉnh thoảng một cơn gió ào đến ném vào không gian hơi thở nóng bỏng của đất trời. Tây Nguyên đang vào mùa khô, mùa con chim làm tổ, trái cây chín ngọt trên cành.
Y Nhớ vác trên vai cây lao mải miết bước, mắt không ngớt hết nhìn bên phải, bên trái, rồi ngọn cây, lòng suối như đang cố gắng tìm kiếm vật quý giá gì đó đánh rơi quanh đây. Vân đi giữa, mắt chăm chăm nhìn phía trước. H’Uyên vai đeo gùi, trên gùi có thêm cây xà gạc (1) và cây đinh ba, mắt quan sát hai bên bờ suối như một người dạo chơi, ngắm cảnh, nhưng trong bụng nóng như lửa đốt. Lần đầu tiên rủ Vân - người bạn Doan (2) cùng tuổi, cùng lớp vào rừng chơi, bị lạc hết cả thức ăn, nước uống. Gần trọn ngày chỉ cố gắng tìm nước, lá và quả rừng để ăn tạm mà không thấy. Cái khát như muốn hạ gục tất cả, nhưng rồi phải cố động viên nhau ráng chịu đựng. Người đi rừng quen không sao, nhưng còn Vân… H’Uyên bất giác thở dài.
Trời đã xế chiều, cả ba gương mặt ở tuổi mười ba, khuôn mặt nào cũng đỏ lừ, cùng chăm chú theo đuổi suy nghĩ của mình, không ai nói với ai. Hình như cơn khát lại trở về hành hạ ba người, bước chân có lẽ không còn vững nữa.
- Có nước rồi!
Y Nhớ đứng sững lại, reo lên. Vân đang cắm cúi bước, nghe tiếng reo vội lao nhanh đến bên cạnh bạn ngơ ngác hỏi:
- Nước đâu?
- Nước đấy!
Y Nhớ chỉ đám lá cây mục nằm chất đống giữa lòng suối, trên đám lá xỉn đen, lúc nhúc những con loăng quăng tíu tít chạy qua chạy lại như bận rộn lắm.
- Sao lại lừa mình thế, đi cả ngày không uống một giọt nước, mình khát lắm rồi không đi nữa đâu.
Nói dứt lời, Vân ngồi bịch xuống lòng suối, nằm vật ra, giang tay, giang chân như đứa trẻ lên ba hờn dỗi. H’Uyên đặt gùi xuống đất, ngồi xổm bên cạnh Vân, nói nhỏ như dỗ dành:
- Y Nhớ không lừa Vân đâu, ngồi dậy xem lấy nước đi.
- Một đám lá mục hôi rình mà bảo có nước á, nước ở đâu ra?
- Vân ngồi dậy, đừng nằm vậy sẽ mệt nhiều, không về được đâu đấy.
- Vân xem mình làm phép lấy nước cho các bạn uống nè.
Nói xong, Y Nhớ lại bên đống lá mục ẩm ướt, quỳ xuống, dùng tay đào một cái hố giữa đống lá mục. Hố sâu đến mức, lúc Y Nhớ cúi xuống bốc lá ném ra ngoài, nhìn không thấy đầu đâu. Thấy lạ, Vân ngồi dậy bước lại xem. Vây quanh người Y Nhớ thôi thì đủ các loại muỗi to, nhỏ không ngớt bay lượn, kêu gào: o, o, o…, có con còn bám cả vào mặt, vào cổ. Hình như quá say mê với việc đào đám lá mục, Y Nhớ không để ý gì đến lũ côn trùng nhỏ bé đó nữa. Một lúc sau Y Nhớ ngẩng đầu lên, nhe hàm răng vàng khè ra bảo:
- Đưa mình cái chén ăn cơm, nhanh lên, có nước rồi đấy.
Đón cái chén từ tay H’Uyên đặt vào giữa hố, Y Nhớ ngồi thẳng người lên vui vẻ bảo:
- Chờ chút sẽ có nước uống thôi. Thế là giải quyết xong cái vụ khát.
- Thật không?
- Vân nhìn đi.
Vân bước lại nhìn xuống hố thấy đen sì làm nổi bật cái chén ăn cơm trắng đặt phía dưới, mặt tái lại, giọng oán trách:
- Sao cậu đùa ác thế, làm gì có nước, chỉ có một lũ loăng quăng bu đầy chén rồi. Chẳng lẽ lại bắt con bọ đen nhỏ xíu, chân cẳng dài ngoằng như con nhện ăn thay uống nước à?
- Có nước thật mà, vì có nước chảy vào chén nên bọn bọ mới xúm lại tranh nhau uống thôi, để mình đuổi nó đi. H’Uyên còn muối không, cho xin mấy hạt.
H’Uyên từ nãy đến giờ không nói gì, nhưng trong mắt ánh lên niềm vui không thể giấu; thấy bạn xin muối liền lục gùi đưa ra. Y Nhớ nhón tay lấy một hạt muối to bằng hạt gạo rồi từ từ thả xuống cái chén trong hố. Bọn nhặng hốt hoảng kéo nhau bỏ chạy, chui luôn vào đám lá mục để lộ ra chiếc chén đựng đầy nước có mầu riêu cua. Rất nhẹ nhàng, Y Nhớ cúi xuống từ từ nâng chén nước lên khỏi hố đưa cho Vân. Nhìn chén nước, mắt Vân sáng rực lên, vội đưa hai tay như giật lấy rồi ngửa cổ dốc luôn vào mồm. Thấy vậy, Y Nhớ kêu toáng lên:
- Uống từ từ không sặc bây giờ.
Y Nhớ nói chưa hết câu, Vân đã buông chén, ôm ngực ho sặc sụa. H’Uyên vội chạy lại đấm nhè nhẹ lên lưng bạn, động viên:
- Không sao đâu, sặc chút là khỏe ngay thôi mà, cố lên, cố lên.
- Ôi, nước, nước gì mà kinh khủng quá, mùi thì thum thủm, uống vào nghe chan chát, lợ lợ…
Y Nhớ nghe Vân nói vậy, phì cười bảo:
- Cả ngày không có hạt nước nào vào miệng, tìm được chút nước thế này là may rồi, phải ráng uống không chết khát đấy.
Y Nhớ lại cúi xuống lấy chén múc nước lên đưa cho H’Uyên, bảo:
- Uống đi.
- Y Nhớ uống trước.
Ngần ngừ một chút, Y Nhớ đưa chén lên miệng nhấp một ngụm nhỏ rồi đưa lại cho H’Uyên. H’Uyên đón chén nước đưa lên miệng uống một ngụm, giữ cho nước từ từ trôi xuống cổ xong, đưa lại cho Vân. Vân nhìn hai bạn có vẻ xấu hổ, nói:
- Lúc nãy khát quá mình uống cả chén rồi, bây giờ hai bạn uống đi cho đỡ khát.
- Bọn mình đi rừng nhiều, chịu khát thành quen nên không sao, chỉ lo cho Vân chưa gặp cảnh này bao giờ, ốm thì khổ. Thôi, đừng nhường nhau nữa, uống đi để mình múc tiếp.
Nhấp một ngụm nhỏ xong, trả lại chén cho Y Nhớ, Vân tò mò hỏi:
- Làm sao Y Nhớ biết có nước dưới đám lá mục này?
- Có gì đâu mà không biết. Giữa dòng suối khô có một cái vũng chất đầy lá mục, nhiều con loăng quăng, côn trùng bu lại vì hơi ẩm bốc lên; chứng tỏ dưới lớp lá ấy có nước. Kinh nghiệm của người đi rừng mà. Chịu khó đào sâu xuống chạm bùn đất là nước nhỉ ra thôi mà.
- Sao lại phải bỏ muối xuống hố?
- À, muối mặn, bọn loăng quăng không uống được nên phải chạy trốn.
- Ơ, hay nhỉ!
Vân ngạc nhiên khi nghe Y Nhớ giảng giải kinh nghiệm tìm nước trong rừng sâu, lòng đầy khâm phục, mắt cứ tròn xoe ra. Cơn khát được đẩy lui, nụ cười lại hiện lên trên cả ba khuôn mặt, H’Uyên vui vẻ nói:
- Lấy thêm một ít đổ vào bầu được không?
- Đưa bầu đây.
Gạn thêm được lưng quả bầu nước, cả ba tiếp tục xuôi theo dòng suối cạn, tìm đường ra sông. Vân đi giữa nói với hai bạn:
- Nói thật nhé, mình tưởng hôm nay sẽ chết vì khát rồi.
- Một ngày không uống nước chưa chết được đâu. Số ba đứa chúng mình còn sống lâu lắm vì Yang (3) thương mà; đúng vậy không H’Uyên?
- Thử thách một chút xíu vậy mà đã lo bị chết thì kém lắm, phải đi rừng nhiều nhiều cho nó khỏe, biết cách vượt qua khó khăn mà sống.
- H’Uyên nói như bà cụ già ấy nhỉ.
- Vào mùa khô, Tây Nguyên nắng tới sáu tháng trời, nhiều năm kéo dài hơn thế nữa. Người ta vào rừng thu hái sản vật của rừng nhiều khi đi cả ngày không tìm thấy giọt nước trên suối phải nghĩ cách tìm nước uống chứ.
H’Uyên vừa đi vừa giải thích thêm. Vân ngạc nhiên hỏi lại:
- Còn có cách tìm nước khác nữa à?
- Có đấy, nếu vào rừng có nhiều loại dây, người ta tìm một loại dây có tên chạc chiều, chọn sợi dây to bằng ngón tay cái trở lên, chặt chéo một đầu, nước trong dây chảy ra có thể uống được.
- Hay nhỉ!
Vân thích thú kêu lên, H’Uyên kể tiếp:
- Trên các sườn núi cao gặp chuối rừng cũng có thể lấy được nước uống.
- A, điều ấy thì mình biết; Chặt cây chuối non xuống, lột hết lớp vỏ ngoài lấy nõn trong thân cây nhai, nhã bả, nuốt nước.
Y Nhớ nghe Vân nói vậy bật cười trả lời:
- Không ai lấy nước kiểu ấy đâu, nước trong thân cây chuối chát lắm. Năm ngoái, Y Nhớ tròn mười hai mùa rẫy (4), lần đầu được theo ami ama (5) vào rừng lấy mật ong, đi từ sáng tới chiều, nước hết mà không gặp con suối nào có nước cả. Khi xuống đến lưng chừng núi, bên vách đá dựng đứng thấy mấy cây chuối rừng mọc xanh um. Ama vui vẻ bảo: Có nước rồi. Để gùi xuống đất, ama dùng xà gạc chặt cây chuối sát gốc cho nó đổ qua bên rồi khoét vào giữa củ chuối một cái lỗ bằng cái chén ăn cơm. Đợi một chút, nước trong củ chuối chảy ra đầy lỗ, chỉ việc lấy tay vốc nước uống no luôn.
- Tuyệt quá, thế mà mình không biết đó nghe. Từ nay có đi rừng cũng không sợ chết khát nữa rồi!
Nghe Vân nói thế cả ba cùng bật cười làm bầy chim chơ rao kiếm ăn phía trước mặt thấy động cũng ồn ào cả lên. Tiếng chim làm vỡ òa không gian của buổi chiều trong rừng vắng.
1- Xà gạc - một loại dao dùng phát rẫy và đi rừng của người Êđê.
2- Doan - tiếng Êđê gọi người Kinh.
3- Yang - tiếng Êđê gọi thần linh.
4- Mùa rẫy - Mỗi năm người Êđê làm rẫy một lần nên tính là một năm.
5- Ama ami - tiếng Êđê gọi ba má.
