Theo số liệu báo cáo tổng hợp cập nhật mới nhất của Viện Nghiên cứu và quản lý kinh tế T.Ư (CIEM) về tình hình cổ phần hóa (CPH), thoái vốn, sơ kết ba năm đầu của giai đoạn 2016 - 2020, cả nước đã CPH 156 DN, tổng số thu từ CPH, thoái vốn đạt 212.304 tỷ đồng, gấp 2,71 lần tổng thu từ CPH, thoái vốn của cả giai đoạn 2011 - 2015. Riêng trong danh sách 108 DNNN thuộc kế hoạch CPH giai đoạn 2017 - 2018, tính đến cuối quý I-2019 vẫn còn 77 DN chưa được phê duyệt phương án CPH, chiếm 71%, trong đó có nhiều tập đoàn kinh tế (TĐKT) và Tổng công ty (TCT) nhà nước quy mô rất lớn. Về kết quả bán đấu giá cổ phần lần đầu và thu hút cổ đông chiến lược, trong giai đoạn 2011 - 2016, còn 172 DN không bán được toàn bộ số cổ phần theo phương án CPH, chiếm 40% tổng số DN đã bán cổ phần. Giai đoạn 2017 - 2018, việc bán đấu giá cổ phần lần đầu tiếp tục gặp khó khăn.
Tại Hội thảo “Kinh tế nhà nước và cơ cấu lại DNNN: Thực hiện 2011 - 2020 và kiến nghị quan điểm, phương hướng đến năm 2030”, ông Phạm Đức Trung, Trưởng ban Nghiên cứu cải cách và phát triển DN, CIEM nhận xét, dù có nỗ lực hoàn thành về mặt tiến độ và số lượng DN thực hiện CPH, thoái vốn đến năm 2020, nhiều mục tiêu quan trọng vẫn khó có thể hoàn thành. Gần hết giai đoạn tái cơ cấu, DNNN giảm nhiều về số lượng, nhưng trong nhiều ngành, lĩnh vực quan trọng lại có xu hướng mạnh lên, quy mô vốn tăng. Phần lớn DNNN có quy mô vừa và lớn. Điều này cho thấy kết quả thực hiện chưa đạt mục tiêu “DNNN có cơ cấu hợp lý hơn” do vẫn duy trì vốn nhà nước tại DN không thuộc diện nhà nước có cổ phần, đặc biệt là chưa giảm tỷ lệ vốn nhà nước xuống mức sàn quy định và thu hút đầu tư xã hội tham gia tái cơ cấu DNNN.
Theo Phó trưởng Ban Chỉ đạo Đổi mới và phát triển DN Nguyễn Hồng Long, tại thời điểm năm 1980, Việt Nam có 12.000 DNNN. Qua sắp xếp, đổi mới DN, đến nay chỉ còn khoảng 500 DN. Số lượng DNNN đã giảm mạnh và chỉ còn hiện diện tại 11 ngành, lĩnh vực then chốt, cung cấp sản phẩm, dịch vụ thiết yếu cho xã hội và quốc phòng - an ninh. Tuy vậy, 70 TĐKT và TCT nhà nước hiện vẫn là bộ phận quan trọng nhất của kinh tế nhà nước, đóng góp 27 - 28% GDP, 24% tổng cân đối thu ngân sách, đồng thời giữ nhiều nguồn lực quan trọng như 79% ngành khai khoáng, 91% ngành điện, 80% ngành thông tin - truyền thông, 57% ngành tài chính - ngân hàng, bảo hiểm.
Viện trưởng CIEM Nguyễn Đình Cung cho rằng, phải thận trọng với việc đưa các TĐKT nhà nước trở thành công cụ dẫn dắt, chi phối, điều tiết nền kinh tế. Đầu tư của nhà nước là cần thiết, nhưng việc đầu tư lớn, dồn nguồn lực vào một số ít TĐKT có thể tạo rủi ro, gây hậu quả nghiêm trọng khi không thành công hoặc thiếu cơ chế giám sát hiệu quả, tạo sức ỳ bởi DNNN dễ dàng tiếp cận nguồn lực tài chính và lợi thế chính sách. Cạnh tranh, cơ chế thị trường là nền tảng cho các TĐKT phát triển. Thí dụ, điển hình là việc hình thành thị trường trong lĩnh vực viễn thông, từ chỗ độc quyền thay đổi sang thị trường cạnh tranh, nhờ có cạnh tranh mà dịch vụ tốt hơn, giá cả rẻ hơn. Không chỉ cạnh tranh trong nước, các TĐKT phải cạnh tranh với các TĐKT lớn trên thị trường nước ngoài, hướng đến mục tiêu tăng dần thị phần. Có như vậy mới chứng tỏ năng lực của DN.
Theo ông Nguyễn Đình Cung, áp đặt cơ chế thị trường, trước hết là vấn đề quản trị đối với DNNN. Cụ thể, áp dụng công cụ quản trị và giám sát TĐKT theo thông lệ và chuẩn mực quốc tế, tái cơ cấu toàn diện, đa dạng hóa sở hữu TĐKT nhà nước; chuyên nghiệp hóa cán bộ quản lý. Có như vậy mới hy vọng xây dựng các TĐKT, TCT nhà nước mạnh, hoạt động hiệu quả trong các ngành, lĩnh vực then chốt, là lực lượng vật chất quan trọng để nhà nước điều tiết kinh tế, ổn định vĩ mô, bảo đảm các cân đối lớn, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.
Còn theo TS Trần Tiến Cường, chuyên gia kinh tế, sự trì trệ, thiếu động lực, thiếu công cụ, sức ép có hiệu lực đối với cơ cấu lại đang diễn ra tại một số DNNN, đặc biệt là cơ cấu lại quản trị DN tại không ít DNNN. Việc một số DN chưa áp dụng các thông lệ quản trị DN hiện đại ảnh hưởng đến sự nhanh nhạy, năng động, linh hoạt, minh bạch, trách nhiệm giải trình của bộ máy quản lý trước chủ sở hữu và các bên có liên quan. Bên cạnh đó, còn có tình trạng cồng kềnh, cắt khúc, hành chính hóa thực hiện chức năng chủ sở hữu; thiếu cơ sở và nguồn lực thông tin, dữ liệu toàn diện, thống nhất và tin cậy; năng lực phân tích, khả năng phối hợp và thống nhất thực hiện chức năng đại diện chủ sở hữu còn rất thiếu và yếu, không phù hợp vai trò của chủ sở hữu.
Một trong những mục tiêu đặt ra cho giai đoạn 2021 - 2030 mà CIEM đang lấy ý kiến cho dự thảo liên quan đến tính thị trường của khu vực DNNN là hoàn thành việc tách hoàn toàn đội ngũ cán bộ quản lý DNNN ra khỏi chế độ công chức, viên chức nhà nước, thực hiện chế độ lương theo thị trường, hợp đồng lao động với tất cả các chức danh điều hành DNNN; thống nhất pháp luật về kinh doanh, DN, cạnh tranh…
