Trong xu hướng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, Việt Nam đã ký kết nhiều hiệp định thương mại tự do (FTA) ưu đãi thuế quan với các nước trên thế giới, trong đó có các FTA quan trọng với Mỹ và Liên minh châu Âu (EU). Điều này đã tạo ra lợi thế cạnh tranh lớn cho hàng hóa Việt Nam, góp phần thu hút đầu tư nước ngoài (FDI). Tuy nhiên, theo đánh giá của các chuyên gia, bên cạnh mặt tích cực cũng đặt ra nhiều thách thức đối với cơ quan quản lý, đó là bảo đảm tạo môi trường thuận lợi để thu hút FDI nhưng phải kịp thời ngăn chặn các hành vi gian lận lợi dụng chính sách thông thoáng của Việt Nam. Thực tế, trong thời gian qua, hàng hóa của nhiều quốc gia đã GLXX, lợi dụng Việt Nam được hưởng ưu đãi thuế quan trong các FTA để xuất khẩu vào các thị trường này.
Tại họp báo về “Kiểm tra sau thông quan xuất xứ hàng XK” mới đây, Cục trưởng Kiểm tra sau thông quan (Tổng cục Hải quan) Nguyễn Tiến Lộc cho biết, cơ quan hải quan đã thống kê sơ bộ được 19 nhóm hàng có nguy cơ GLXX, từ đó lập danh sách các DN có rủi ro về giả mạo, GLXX để tiến hành kiểm tra. Trước đây, cơ quan hải quan chủ yếu tập trung kiểm tra ngăn chặn GLXX đối với hàng hóa nhập khẩu (NK) trong thông quan cũng như sau thông quan. Tuy nhiên, từ giữa năm 2018 đến nay, cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung Quốc xảy ra, trong đó Mỹ đang áp thuế cao lên nhiều dòng hàng có xuất xứ Trung Quốc. Vì vậy, cơ quan hải quan đã tập trung nghiên cứu những phương thức, rủi ro về giả mạo, GLXX, lấy xuất xứ Việt Nam để XK hàng hóa vào thị trường Mỹ và EU. Quá trình tập trung kiểm soát và quản lý hàng hóa từ Việt Nam XK vào Mỹ, cơ quan quản lý đã phát hiện một số DN có kim ngạch XK vào thị trường này tăng đột biến.
Ông Nguyễn Tiến Lộc dẫn chứng: Công ty TNHH xe đạp Excel có 100% vốn đầu tư nước ngoài, hoạt động chính lắp ráp xe đạp, xe đạp điện XK. Tuy nhiên, quá trình kiểm tra, hải quan phát hiện 100% linh kiện xe đạp, xe đạp điện, xe lướt điện được NK từ Trung Quốc về Việt Nam để lắp ráp đơn giản ở giai đoạn cuối cùng thành sản phẩm. Sau đó, lấy xuất xứ nguồn gốc từ Việt Nam XK sang Mỹ để được hưởng thuế NK ưu đãi do Mỹ dành cho Việt Nam.
Đáng chú ý, ông Nguyễn Tiến Lộc cũng nêu một số khó khăn trong việc xử lý vụ việc. Chẳng hạn, trong quá trình kiểm tra còn phát hiện Công ty TNHH xe đạp Excel đã thực hiện các thủ tục gian dối để được Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) chi nhánh TP Hồ Chí Minh cấp giấy chứng nhận xuất xứ (GCNXX) Việt Nam (C/O Form B). Ngày 11-11-2019, Tổng cục Hải quan đã có công văn gửi VCCI chi nhánh TP Hồ Chí Minh yêu cầu thu hồi GCNXX này và VCCI đã thu hồi.
Theo bà Trần Thị Thu Hương, Giám đốc Trung tâm Xác nhận chứng từ thương mại (VCCI), có nhiều mặt hàng được VCCI cảnh báo vào diện quản lý rủi ro (hàng hóa NK là nguyên liệu đầu vào sản xuất và phân loại vào luồng đỏ vàng) như: ốc vít, bu-lông… và đã tiến hành kiểm tra nguồn nguyên liệu ngay từ khâu NK để tránh trường hợp DN NK về bán thành phẩm, thậm chí thành phẩm mà vẫn kê là nguyên liệu - sắt thép. Tuy nhiên, cái khó của VCCI là thiếu thông tin để biết DN thành lập lúc nào, sản xuất cái gì, chỉ khi hoàn thiện sản phẩm và có nhu cầu cấp C/O thì DN mới làm thủ tục. Do đó, các cơ quan liên quan cần tăng cường trao đổi số liệu, dữ liệu của DN.
Đại diện Cục Kiểm tra sau thông quan cũng khẳng định, đối với các DN còn lại, đơn vị này đang tiếp tục củng cố, làm rõ các dấu hiệu vi phạm. Đồng thời, tiếp tục mở rộng kiểm tra một số nhóm hàng như pin năng lượng mặt trời, đèn LED… Cục đã có văn bản giao chín cục hải quan tỉnh, thành phố kiểm tra 24 DN có độ rủi ro cao về xuất xứ hàng hóa XK. Tính đến nay, các đơn vị đã ban hành 19/24 quyết định kiểm tra sau thông quan. Cục Kiểm tra sau thông quan đang đôn đốc, hỗ trợ các đơn vị sớm hoàn thành kiểm tra để tổng hợp báo cáo Bộ Tài chính, Tổng cục Hải quan.
Ông Claudio Dordi, Giám đốc Dự án tạo thuận lợi thương mại (USAID), cho biết, khi Mỹ áp thuế chống bán phá giá (CBPG) đối với một số hàng XK từ Trung Quốc, kim ngạch NK hàng từ Trung Quốc giảm nhưng lại tăng từ quốc gia thứ ba, trong đó có Việt Nam, như kim ngạch của một số mặt hàng nhựa, dụng cụ quang học... EU phát hiện ra hàng hóa NK từ Trung Quốc giảm mạnh sau khi áp thuế CBPG. Bên cạnh đó, công đoạn lắp ráp và XK từ Việt Nam chủ yếu bắt đầu sau khi áp thuế CBPG và thuế chống trợ cấp, thay thế cho hàng hóa NK từ Trung Quốc trước đây.
Thứ trưởng Tài chính Vũ Thị Mai thẳng thắn chỉ rõ, trước nguy cơ bị “mượn đường” và hàng hóa nước ngoài lợi dụng để đội lốt, giả mạo, GLXX Việt Nam để XK sang các nước đối tác, Chính phủ Việt Nam đã có nhiều giải pháp ngăn chặn. Cơ quan hải quan tăng cường kiểm tra, kiểm soát hàng hóa ngay tại cửa khẩu, kiểm tra sau thông quan các lô hàng, các DN XNK có nghi vấn về GLXX. Bên cạnh đó, cơ quan hải quan phối hợp các cơ quan chức năng điều tra, xác minh năng lực sản xuất của DN.
