Những người “giữ lửa”

NGHỆ NHÂN ƯU TÚ NGUYỄN THỊ LỊCH - BÀ TRÙM HÁT XOAN TRÊN ĐẤT TỔ PHÚ THỌ

Sống bằng nghệ thuật đã nuôi dưỡng tâm hồn từ thuở ấu thơ, những nghệ nhân đã ở tuổi thất thập, vẫn ngày ngày say mê ca hát, say mê giảng dạy, say mê nói về nghiệp ca... Có lẽ, với họ, chính những lời ca, tiếng hát ấy đã giúp họ bước qua những chặng đường dài gian nan của cuộc đời mà vẫn đầy lạc quan.

Yêu câu hát từ thuở còn trong nôi

Bước sang tuổi 68, bà trùm phường xoan cổ duy nhất trên đất Phú Thọ Nguyễn Thị Lịch dường như ngày càng khỏe mạnh và sung sức hơn trong việc truyền dạy cho lớp trẻ. Tại sân đình An Thái, ngày nào cũng có tiếng hát, từ những chất giọng đã run rẩy cho tới những giọng ca trong vắt của lứa tuổi trẻ thơ.

Lớn lên và “ngấm” những điệu hát xoan từ thuở nhỏ trong gia đình truyền thống có năm đời hát xoan, bà Lịch có lẽ gìn giữ được nghệ thuật cổ truyền này một cách tinh túy nhất là nhờ cha đẻ của bà là cụ Nguyễn Tất Thắng - người có công lớn trong việc khôi phục lại nghiệp hát xoan thời kỳ sau chiến tranh.

Năm 13 tuổi, bà đã là một đào nương có tiếng, gần như thuộc hết 14 quả cách (hay còn gọi là làn điệu). Tất cả những hồ sơ tài liệu về hát xoan mà cha bà khôi phục, được bà gìn giữ như báu vật.

Hát xoan đã từng có một thời bị đứt đoạn vì chiến tranh và nạn đói triền miên. Các gánh hát giải thể, các trùm xoan vì phiêu dạt mà quên nghề. Từ chính việc phục dựng lại phường hát xoan mà cha bà là nghệ nhân Nguyễn Tất Thắng để lại, bà Lịch tâm nguyện, sẽ phải là người tiếp nối đầy tự hào của dòng tộc. Bà tiếp quản phường xoan An Thái từ năm 1997 khi người cha qua đời.

Từ năm 1997 đến nay, bà Lịch đã chèo lái phường xoan An Thái vượt qua ngững thách thức của sự mai một, của sự thất truyền để bảo tồn và phát triển nghệ thuật hát xoan, khẳng định thương hiệu là phường xoan nức tiếng của đất Tổ.

Khi hát xoan mới chỉ là một nghệ thuật của đất Tổ cho đến khi trở thành di sản văn hóa phi vật cần phải bảo vệ khẩn cấp, nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch cùng các nghệ nhân Phú Thọ dày công truyền bá, đào tạo các đào kép mới. Không quản ngại xa xôi, quản ngại sức khỏe, các nghệ nhân đã làm được việc kỳ diệu, cùng với UBND tỉnh Phú Thọ mang hát xoan vào trường học. Lời ca, tiếng hát vì thế mà trở nên có sức sống kỳ diệu trong đời sống người dân nơi đây. Vì thế mà, năm 2017, hát xoan đã tiếp tục lập kỳ tích ra khỏi danh sách cần phải bảo vệ khẩn cấp và được UNESCO ghi nhận là văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Hát xoan sẽ vươn ra khỏi mảnh đất Phú Thọ

Bà bảo, điều bà hạnh phúc nhất, là đến giờ, hát xoan đã có được sự truyền dạy một cách bài bản, và hát xoan đã có không gian để sống một cách sống động trong cộng đồng. Ở độ tuổi 70, giọng hát của bà vẫn còn trong và rất vang.

Với một nhiệt huyết không ngại đi, không giấu nghề, ngoài nhiều lớp học viên chân truyền, bà đã dạy cho rất nhiều thế hệ các em nhỏ, trong đó, có rất nhiều con cái, cháu nội – ngoại của bà.

Phường hát xoan An Thái với bà chủ phường Nguyễn Thị Lịch đã “thu nạp” được 107 thành viên với năm thế hệ hát xoan tiếp nối. Người nhỏ nhất là sáu tuổi, già nhất là 94 tuổi. Có khoảng 5-6 nghệ nhân được trưởng thành từ phường hát xoan An Thái và đang tiếp tục nhân rộng công việc truyền dạy cho nhiều câu lạc bộ khác. Phường xoan An Thái cũng đã có ba lứa nghệ nhân nối tiếp nhau, để gìn giữ hát xoan, gìn giữ nghệ thuật dân gian đất Tổ cho muôn đời sau.

Đào Lịch bảo, giờ đây, trong niềm hạnh phúc của nghệ thuật đại diện nhân loại, các nghệ nhân đã không còn lo hát xoan bị thất truyền nữa. Niềm vui ấy, khiến bà dù đã bước sang tuổi 70, vẫn đầy nhiệt huyết đi khắp các tỉnh, thành để truyền dạy hát xoan.

“Ngoài việc đi dạy cho chủ nhiệm các câu lạc bộ hát xoan trong tỉnh, tôi cũng vẫn đủ sức khỏe để đi Yên Bái, Thái Nguyên để dạy cho các em nhỏ và thật may mắn tôi vẫn còn rất sung sức để đi trình diễn thực hành hát xoan tại các địa phương xa như Nam Định, Hà Nội, Yên Bái… thậm chí vào cả TP Hồ Chí Minh” – Bà Lịch tự hào nói.

Hơn 60 năm thẩm thấu vào máu thịt những câu hát xoan, bà Lịch không giấu được nỗi khao khát ẩn sâu trong ánh mắt, rằng, mong muốn hát xoan có sức lan tỏa hơn nữa, mong còn đủ sức khỏe để truyền dạy hát xoan cho cả ba miền bắc – trung – nam. “Có nhiều người từ TP Hồ Chí Minh ra gặp tôi để xin học hát xoan, còn lập phường hát xoan mời tôi vào trong đó truyền dạy. Những nghệ nhân chúng tôi rất hy vọng hát xoan sẽ vươn xa ra khỏi Phú Thọ” – bà Lịch bảo.

Hát xoan là một loại hình nghệ thuật truyền khẩu đặc sắc, còn có tên gọi khác là Hát lãi lèn, Hát đúm, Hát thờ, Hát cửa đình, bắt nguồn từ hình thức hát thờ các Vua Hùng ở nước ta. Đến nay, Hát xoan đã trở thành một trong những nét sinh hoạt văn hóa độc đáo ở tỉnh Phú Thọ.

Hiện tại, trên địa bàn Phú Thọ còn bảo tồn được 31 bài xoan và bốn phường xoan (An Thái, Thét, Phù Đức và Kim Đái), đều thuộc thành phố Việt Trì.

Với những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học đặc sắc của loại hình nghệ thuật độc đáo này, ngày 24-11-2011, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) đã chính thức công nhận Hát xoan Phú Thọ là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại.

Ngày 8-12-2017, di sản Hát xoan Phú Thọ đã chính thức rút khỏi danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp và ghi danh tại danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

NSƯT LỆ NGẢI – GIÚP ĐỜI HIỂU QUAN HỌ ĐẸP

Quan họ lan đi rộng rãi, theo sách vở, thì đã có cả một truyền thống chơi quan họ. Trong đó, người xưa truyền dạy, ca hát, rèn luyện, kết chạ, để câu ca cứ nối từ thế hệ này sang thế hệ khác. Truyền thống hàng trăm năm chảy vào con người hiện đại, để sự truyền dạy tiếp tục được duy trì, ở những hình thức mới.

Đất Bắc Ninh có nhiều con người do nhu cầu xã hội, nhu cầu tự thân mà đứng ra nhận lãnh cái trách nhiệm quý báu ấy. Ngay trong một họ tộc lớn hát quan họ ở làng quan họ gốc Ngang Nội, xã Hiên Vân, huyện Tiên Du, qua mấy chục năm “đời sống mới”, đã có những người góp sức cần mẫn, được đông đảo người trong cộng đồng ghi nhận.

Một “công dân tiêu biểu” của làng mà ai ai cũng nhớ đến - cố nghệ nhân Nguyễn Đức Sôi, vẫn thường được kính cẩn ghi ơn là người thầy đầu tiên của các nghệ sĩ Nhà hát quan họ Bắc Ninh. Năm 1969, đoàn quan họ được thành lập, nghệ nhân nổi tiếng thông thuộc quan họ, chèo của làng Ngang, tài hoa trong tiếp thu vốn liếng cổ truyền để tạo ra những bài quan họ “mới mà như cũ”, được mời lên thị xã Bắc Ninh – nay là thành phố, dạy cho lứa diễn viên trẻ.

Con gái của cụ Sôi, NSƯT Lệ Ngải, là học trò của bố từ trong nhà, lên đến đoàn dân ca và tiếp mãi nhiều năm sau này, học từ những bài bản cụ thể, cho đến cái tinh thần truyền nối câu hát cho những lớp người kế cận. Bởi thế mà hôm nay kể đến những ai đã từng học hát từ NSƯT – cô giáo Lệ Ngải, thì chỉ áng áng các lớp của hai trường trung cấp nghệ thuật Bắc Ninh, Bắc Giang suốt mấy chục năm qua mà chưa kể đến “người trong thiên hạ” thì đã thấy là quá nhiều rồi! Cho nên một lần cô giáo Ngải làm đám cưới cho con gái, thì học trò đến dự đã đủ làm thành một chương trình văn nghệ ngẫu hứng toàn các trai thanh gái lịch rồi!

Có những dịp tâm sự, bà kể chuyện đi dạy bền bỉ bao năm nay, theo lời mời của nhà trường, gần thì ở Bắc Ninh, trường cách nhà một cây số, xa hơn thì lên thành phố Bắc Giang. Bây giờ có xe buýt tiện lợi, còn ngày trước thì đi xe máy, còn cái thời mà rất ít người có xe máy thì hầu như ai cũng như ai, đi xe đạp còng cọc suốt đường dài. Dạy học sinh các bài bản quan họ cổ, và lại là con người lớn lên từ trong truyền thống sinh hoạt ca hát quan họ ở một làng quan họ cổ, đặc biệt lại thêm những năm làm diễn viên, trực tiếp đến nhà học nhiều nghệ nhân các làng quan họ cổ khác nữa, cô giáo Lệ Ngải có nhiều điều để trao đổi với các em.

Một bài ca có ca từ, lời thơ, giai điệu, có ngắt nhịp, cách nhả chữ, cách ngân, luyến… sao cho ra chất, ra cái ý tình ẩn chứa của người xưa sáng tạo ra, của người hát hôm nay. Nhưng chung quanh bài ca ấy, còn bao nhiêu dáng nét văn hóa quan họ, còn có dòng chảy nuôi dưỡng của tập quán truyền thống và những câu chuyện thú vị về các nghệ nhân, những người nuôi giữ câu ca hào hứng như chính tâm hồn mình. Cô giáo Lệ Ngải “dạy” thêm về những điều ấy cho học trò của mình.

Trong đó, chưa nói đâu xa, cô kể về cụ Sôi bố mình, người đã sáng tác ra hàng chục bài ca để phát triển thêm cho quan họ những bài đối, những bài hát mới mà đến nay, chúng đã đi vào đời sống ca hát quan họ như những bài ca dân gian khác, nghĩa là không mấy người biết đến tên tác giả. Riêng đề tài này, có lẽ có thể thành một công trình nghiên cứu thú vị về sự sáng tạo và tiếp nối mạch chảy quan họ truyền thống trong khoảng mấy chục năm giữa và gần cuối thế kỷ 20. Bởi ngoài cụ Sôi, còn có không ít cụ nghệ nhân khác cũng đã sáng tác nên những bài quan họ hay, được yêu thích mà sau này… không mang tên mình.

Nhiều nghệ sĩ đã có tuổi và đã thành danh trên sân khấu ca hát quan họ chuyên nghiệp hôm nay, từng là học trò cô Lệ Ngải, và cả những nghệ sĩ trẻ của nhà hát quan họ nữa. Bây giờ không làm học trò trên ghế nhà trường nữa, thì vẫn là học trò trong đời, bởi còn có những điều lứa nghệ sĩ trẻ muốn hỏi đến cô Ngải. Chả thế mà có lần xây dựng tiết mục đi dự liên hoan, nhà hát mời NSƯT Lệ Ngải – diễn viên đã nghỉ công tác ở nhà hát rất lâu, tham gia, thể hiện hình ảnh một bà cụ đáng kính, giảng giải cho các cháu thanh niên vẻ đẹp, nét hay của câu ca và văn hóa quan họ. Cái hình ảnh tuy ngắn gọn ấy, nhưng dường như lại nhấn đúng vào một nét đặc biệt trong cuộc đời nghệ thuật của NSƯT Lệ Ngải, là người giúp cho bao lớp người khác thấy quan họ đẹp đẽ, cuốn hút thế nào.

Tất nhiên, bây giờ NSƯT, cô giáo Lệ Ngải vẫn chưa thể trở thành một… cụ già, và sẽ còn lâu nữa. Bởi dù đã xa cái mốc sáu chục từ lâu, đã phải bận bế cháu, nhưng bà Ngải vẫn đi thẳng lưng, vẫn nhanh nhẹn, tháo vát những việc cửa nhà. Và nhất là, giọng hát của bà vẫn khỏe khoắn, vang rền trong những lớp học, trong gia đình những lần có khách thân thiết đến chơi, trong những ngày hội làng Ngang Nội mà bạn bè xa về ăn cỗ cứ muốn ngồi chơi nghe mãi, không muốn về.